Poezja Nowej Fali wyrastała z przeżycia pokoleniowego twórców debiutujących pod koniec lat 60. Momentem przełomowym dla konstytuowania się ich postaw artystycznych były wydarzenia marca 1968. Istotne było także doświadczenie grudnia 1970 roku – stłumienie protestów robotników. Kryzys społeczno‑polityczny w Polsce rodził bunt środowisk twórczych, co w pewnym sensie korespondowało także z rozwojem ruchów kontestacyjnych na Zachodzie.

RI0XttkwXFwmg1

Zdjęcie przedstawia idących razem mężczyznę i kobietę. Mężczyzna jest wyższy od kobiety. Głowa mężczyzny jest spuszczona lekko w dół. Włosy mężczyzny są bujne i ciemno‑siwe. Na twarzy mężczyzny znajduje się ciemny zarost, na jego nosie okulary. Mężczyzna ubrany jest w ciemną marynarkę, jasną koszulę i jasne spodnie. Lewą rękę, zwiniętą w pięść, mężczyzna opiera na biodrze. Kobieta idąca z mężczyzną ma zamknięte oczy. Jej włosy są ciemne i kręcone. Na nosie kobiety znajdują się okulary. Kobieta ubrana jest w granatową marynarkę, pod spodem na założoną grafitową sukienkę. Na szyi kobiety znajduje się sznur małych pereł. W prawej ręce kobieta niesie czarną torebkę. Na drugim planie znajdują się idący ludzie.

Termin Nowa Fala pojawił się po raz pierwszy jako określenie nowego nurtu w sztuce filmowej, który reprezentowali reżyserzy: Jerzy Skolimowski, Krzysztof Zanussi i Witold Leszczyński. Równocześnie zaczęto mówić o Nowym Teatrze i Nowej Sztuce. Poetycka Nowa Fala, zwana także pokoleniem ‘68  lub Nowym Ruchem nie była zjawiskiem jednorodnym. Stanowiła przełom literacki związany z kształtowaniem się nowej świadomości społecznej i kulturowej. Był to proces przekształcania się kanonu artystycznego i przemiany wrażliwości, zarówno samych twórców, jak i odbiorców. Niektórzy krytycy wskazywali na utwory Ewy Lipskiej i Rafała Wojaczka jako zapowiedź tej zmiany. Zjawisko Nowej fali obejmowało działalność kilku grup poetyckich.

Poeci krakowscy lub studiujący w Krakowie, m.in. Julian Kornhauser, Adam Zagajewski, Jerzy Kronhold, Stanisław Stabro, tworzyli grupę „Teraz” (działającą od roku 1968). W Poznaniu powstała grupa „Próby”, reprezentowana przez Ryszard Krynickiego i Stanisława Barańczaka. Od 1971 roku, w Katowicach działała grupa „Kontekst” – jej członkowie (Tadeusz Sławek, Andrzej Szuba, Stanisław Piskor, Włodzimierz Paźniewski) byli początkowo związani z Poznaniem i Krakowem, gdzie studiowali. W Łodzi pojawiła się grupa „Centrum”. Grupy stanowiły zespoły twórców, połączonych pewnymi celami literackimi, mimo dzielących ich różnic. Wspólna strategia nie była jednak oczywistym założeniem. Programowy charakter miały grupy „Teraz” i „Kontekst”. Ośrodki w Poznaniu, Wrocławiu i Łodzi skupiały raczej autorów luźno z sobą związanych. Grupy literackie lat sześćdziesiątych zaistniały dzięki wystąpieniom na łamach prasy, a szczególnie w pismach młodoliterackich. Młodzi poeci najczęściej publikowali w krakowskim piśmie „Student” i warszawskim „Nowym Wyrazie”. Ich wiersze i teksty programowe wywoływały gorące polemiki, co służyło krystalizowaniu się wyrazistych postaw poetyckich. Najważniejszymi teoretykami nowego ruchu byli Stanisław Barańczak, Adam Zagajewski i Julian Kornhauser.

R1Cfa5U7WhTxM1

Grafika przedstawia białą wiszącą flagę na czarnym tle.

Niezwykle ważny dla formowania się świadomości literackiej pokolenia ’68 był Świat nieprzedstawiony — wydana w 1974 roku książka krytycznoliteracka składająca się z tekstów Juliana Kornhausera i Adama Zagajewskiego i stanowiąca oryginalne połączenie manifestu twórczego ze zbiorem szkiców krytycznoliterackich. Jej autorzy postulowali realizm i bezpośredni kontakt literatury ze współczesnością.

Nowa Fala odcinała się od tradycji poetyckich Pokolenia ’56 postulując przyjęcie postawy zaangażowanej i konieczność zmierzenia się z rzeczywistością społeczno‑polityczną. Młodzi poeci  zarzucali swym poprzednikom, że ich kontakt z rzeczywistością nie był twórczy, że unikali konfrontacji z teraźniejszością, uciekali od niepewności i problemów codziennego życia do mitów i rejonów wyobraźni. Oskarżali ich o eskapizmeskapizmeskapizm i nadmierną estetyzację, a przede wszystkim o unikanie odpowiedzialności. Buntowniczo nastawieni twórcy Nowej Fali chcieli zdemaskować mechanizm zniewolenia, obnażyć fałsz języka propagandy, ukazać wszechobecną nędzę i marazm dnia codziennego. Zniewolenie języka było dla nich jednym z mechanizmów ogólnego zniewolenia, dlatego też sam język stał się tematem nowofalowej twórczości – elementem świata przedstawionego. Odważne nazywanie rzeczy „po imieniu” było dla pokolenia ‘68 formą obrony  tożsamości i jedyną możliwą drogą poszukiwania wolności w zakłamanym świecie. Realizacji tego celu służyć miało operowanie konkretem w poezji (np. przywoływanie konkretnych miejsc, dat, czy postaci), a także ironia. Nowofalowa poetyka zbliżała się do nurtów awangardowych. Cechował ją intelektualizm, a także gry językowe. Silne nawiązanie do lingwizmu przejawiało się w grupie poznańskiej – jej członkowie chętnie odwoływali się do twórczości Mirona Białoszewskiego i Tymoteusza Karpowicza. Szczególne zainteresowanie językiem jako narzędziem opresji wykazywał Stanisław Barańczak. Problemy egzystencjalne jednostki zmagającej się z paradoksami tej rzeczywistości dochodziły do głosu w poezji Ryszarda Krynickiego.

Grupa „Teraz” działająca w Krakowie, była najbardziej wyrazistym ośrodkiem twórczości Nowej Fali. Współtworzyli ją: Julian Kornhauser, Adam Zagajewski, Stanisław Stabro, Jerzy Kronhold, Jerzy Piątkowski, Wit Jaworski. Grupa ta podkreślała potrzebę zaangażowania się w życie społeczne poprzez mówienia wprost, w języku współczesności i bez zbędnych metafor, alegorii i przenośni. Adam Zagajewski – autor m.in. Sklepów mięsnych - posługując się konkretem tworzył wiersze ukazujące szarą PRL‑owską rzeczywistość. Jak zauważają krytycy, grupa ta pod względem językowym zbliżała się do ekspresjonizmu. Ich poezja miała przekonywać i zmieniać postawy, dlatego też twórcy chętnie sięgali po formę apelu i odezwy, formułując wyraźne nakazy o charakterze etycznym. Literatura miała według nich pełnić rolę „eksperta moralnego” i kształtować świadomość.

Za koniec działalności Nowej Fali jako pokoleniowej formacji, uważa się rok 1976. Od tego czasu drogi poszczególnych twórców zaczęły się rozchodzić – wielu z nich zaangażowało się w działalność opozycyjną. Od tego roku zaczął funkcjonować w Polsce tzw. drugi obieg wydawniczy. 

RJeP4DdYMz0MU

Zdjęcie przedstawia starszego, siedzącego mężczyznę. Głowa mężczyzny zwrócona jest lekko w prawą stronę. Mężczyzna jest łysy, na twarzy ma niewielki siwy zarost. Na nosie mężczyzny znajdują się okulary. Twarz mężczyzny jest okrągła. Wzrok mężczyzny skupiony na punkcie niedostępnym dla widza. Mężczyzna ubrany jest w ciemną koszulę i marynarkę w pepitkę. Przed mężczyzną znajdują się dwie butelki z wodą oraz kieliszek napełniony wodą do połowy. Tło zdjęcia jest ciemne.

Drugi obieg wydawniczy

Podejrzliwość komunistycznych władz wobec literatury Nowej Fali narastała od początku lat 70. W 1974 roku cenzura odrzuciła wiersze Stanisława Barańczaka. Były to fragmenty poematu Sztuczne oddychanie, które twórca zamierzał opublikować w piśmie „Student”. W 1976 służby specjalne uniemożliwiły organizację wieczoru literackiego Barańczaka. Młodzi poeci zaczęli spotykać się mieszkaniu Tadeusza Walendowskiego, które tym samy stało się pierwszym salonem polskiej kultury niezależnej. Nieformalne spotkania zaowocowały planem stworzenia sieci wydawnictw drugiego obiegu. Utwory Barańczaka z tomu Ja wiem, że to niesłuszne. Wiersze z lat 1975‑1976 początkowo krążyły w formie maszynopisu, po czym zostały opublikowane przez Instytut Literacki w Paryżu oraz przez anonimowe wydawnictwa  z Warszawy i Poznania W roku 1979 tomik z przedmową Adama Michnika opublikowało warszawskie wydawnictwo niezależne NOW‑a. Kolejny tom Sztuczne oddychanie także ukazał się nakładem oficyn niezależnych. W 1980 roku  wydano pracę Barańczaka Cenzura w PRL. Parę podstawowych informacji oraz jego esej Knebel i słowo. O literaturze krajowej w latach siedemdziesiątych. Kolejne tomy i szkice były wielokrotnie powielane przez wydawnictwa podziemne, często jako przedruki z paryskich „Zeszytów Literackich”.

W latach 80. teksty poetów Nowej Fali związanych z opozycją ukazywały się wyłącznie poza cenzurą. W drugim obiegu wychodziły także teksty Adama Zagajewskiego, który od grudnia 1982 roku mieszkał w Paryżu. Publikował w „Kulturze” i niezależnych czasopismach wychodzących w Polsce, m.in. w „Wezwaniu”, „Arce” i „Ogniwie”. Był współzałożycielem i członkiem redakcji wychodzących w Paryżu „Zeszytów Literackich”.

RINACpZ7u0HdK1

Zdjęcie przedstawia zestaw czterech leżących książek. Książka po lewej stronie: Aleksander Bregman, Najlepszy Sojusznik Hitlera. Studium o współpracy niemiecko‑radzieckiej 1939 - 1941. Poniżej znajduje się rycina dwóch boa‑dusicieli. Boa dusiciel z lewej strony pokryty jest swastykami. Znajdują się na nim napisy: Austria, Czechosłowacja i Polska. Boa dusiciel po prawej stronie jest większy. Pokryty jest znakami sierpa i młota. Znajdują się na nim napisy: Łotwa, Litwa, Estonia, Polska. Książka po prawej stronie od góry: Krystyna Kersten. Pod spodem znajduje się zarys Polski, wewnątrz którego znajduje się tytuł: Historia Polityczna Polski. Poniżej: 1944 - 1956. W prawym dolnym rogu znajdują się dwie książki: Paryskie wydanie Kultury z 1984 roku, wydane przez Instytut Literacki. Jest także część pierwsza książki Aleksandra Wata pt. Mój wiek.

Drugi obieg – niezależny obieg wydawniczy – istniał w Polsce w latach 1976‑90. Obejmował publikację i dystrybucję niezależnych wydawnictw o charakterze literackim, publicystycznym,  politycznym, społecznym i historycznym. Publikacje drugiego obiegu początkowo ukazywały się dzięki niezależnym organizacjom (Komitet Obrony Robotników, Ruch Obrony Praw Człowieka i Obywatela). Od 1977 działały także niezależne wydawnictwa (np. NOW‑a, Krąg) i grupy środowiskowe (studenckie, zakładowe).

W drugim obiegu publikowali wybitni pisarze, poeci i naukowcy. Ich książki określano jako wydawnictwa podziemne (potoczna nazwa: bibuła). Nie zostały one dopuszczone do publikacji przez stosowny urząd ze względu na treści - nie spełniały wymagań cenzury. W ZSRR takie publikacje nosiły nazwę „samizdatsamizdatsamizdat”. Nazwa ta została przyjęta dla określenia wydawnictw podziemnych w publikacjach anglojęzycznych, gdy pod tym właśnie tytułem zorganizowana została w wystawa sztuki dysydenckiej w Nowym Yorku. W latach 1980–1981 w okresie działalności legalnego ruchu „Solidarność”  funkcjonowało w Polsce około 160 niezależnych wydawnictw, a po wprowadzeniu stanu wojennego 13 grudnia 1981 roku podziemny ruch wydawniczy nabrał jeszcze większego rozmachu. Lokalizacja podziemnych drukarni była utrzymywana w absolutnej tajemnicy.

Słownik