Przeczytaj
Ćwiczenia
W powtórkowych lekcjach skupimy się na części poświęconej pytaniom. Odnoszą się one do wielu różnych materiałów źródłowych (nie tylko tekstów oraz ilustracji, ale również map, tabel czy wykresów itp.). Przede wszystkim musisz dokładnie zapoznać się z materiałami źródłowymi, ale także zwrócić uwagę na polecenia. Poniżej przybliżamy, jak rozumieć polecenia w zadaniach różnego typu:
każda przedstawiona ocena – o ile będzie dobrze uzasadniona – zostanie uznana, dlatego też kluczową rolę odgrywa umiejętność budowania argumentacji;, udowodnij w poleceniu tym zawarta jest teza, a twoim zadaniem jest stworzenia krótkiej narracji z podaniem argumentów na rzecz jej prawdziwości;, uzasadnij zadanie podobne jak powyżej, ale w tym przypadku powinno się określić sposób rozumowania, który umożliwia postawienie danej tezy;, wykaż należy tu wykazać prawdziwość lub nieprawdziwość związków przyczynowo‑skutkowych, odnoszących się do tezy; podaj, wymień, wskaż – takie polecenia występują w zadaniach półotwartych, w których jest miejsce na twoją odpowiedź; podajesz wtedy pojęcie, nazwę własną (pełną, bez skrótów), imię i nazwisko osoby itp.
wyjaśnij
twoim zadaniem jest zrekonstruowanie związku przyczynowo‑skutkowego, opisanie od początku do końca, o co chodzi i dlaczego;
scharakteryzuj
należy przeanalizować genezę, przebieg oraz konsekwencje danego procesu czy zjawiska, wymieniając uczestników wydarzeń (postacie, organizacje) lub inne istotne elementy;
porównaj
twoim zadaniem jest zestawienie wydarzeń, zachodzących procesów, danych itp. pod kątem występujących między nimi podobieństw oraz różnic;
rozstrzygnij
w tym wypadku oczekiwana odpowiedź jest jedna: „tak” lub „nie” - oczywiście wraz z uzasadnieniem, ale bez formułowania własnych ocen;
rozważ
należy tu sformułować zarówno argumenty, jak i kontrargumenty, czyli „za” i „przeciw”, wartościując słuszność danego rozumowania;
oceń
to polecenie pozwala ci przedstawić własną, subiektywną opinię na temat opisywanych zjawisk i procesów;
każda przedstawiona ocena – o ile będzie dobrze uzasadniona – zostanie uznana, dlatego też kluczową rolę odgrywa umiejętność budowania argumentacji;
udowodnij
w poleceniu tym zawarta jest teza, a twoim zadaniem jest stworzenia krótkiej narracji z podaniem argumentów na rzecz jej prawdziwości;
uzasadnij
zadanie podobne jak powyżej, ale w tym przypadku powinno się określić sposób rozumowania, który umożliwia postawienie danej tezy;
wykaż
należy tu wykazać prawdziwość lub nieprawdziwość związków przyczynowo‑skutkowych, odnoszących się do tezy; podaj, wymień, wskaż – takie polecenia występują w zadaniach półotwartych, w których jest miejsce na twoją odpowiedź; podajesz wtedy pojęcie, nazwę własną (pełną, bez skrótów), imię i nazwisko osoby itp.
Pamiętajcie, że odpowiedź musi odnosić się do źródła – błędem jest bazowanie wyłącznie na swojej wiedzy i zignorowanie podanego źródła. Chodzi bowiem o to, aby osoba odpowiadająca na pytanie umiejętnie połączyła analizę materiału źródłowego z własną wiedzą. Nie bójcie się korzystać z posiadanych informacji i zawsze odwołujcie się do podanych źródeł. Pamiętajcie również o tym, by wczytywać się w polecenia – czasem wiedza własna nie jest potrzebna, czasem tekst to tylko inspiracja, a innym razem należy połączyć wiedzę z interpretacją tekstu.
Ochrona wolności i praw człowieka w Polsce
Ochrona wolności i praw człowieka w Polsce wynika z dwóch porządków prawnych – z jednej strony z zapisanych w Konstytucji RP (i rozwiniętych w ustawach) wartości wywodzących się zarówno z tradycji wewnątrzkrajowej, jak i zaabsorbowanej już tradycji międzynarodowej; z drugiej strony – z przyjętego przez państwo polskie, przez ratyfikowanie odpowiednich konwencji i umów, międzynarodowego porządku prawnego: ONZ, Rady Europy, UE i OBWE. Obowiązujące zasady prawa międzynarodowego, które dotyczą ochrony wolności i praw jednostki, wyznaczają też prawne standardy wewnątrzkrajowe, a ustawodawstwo konkretyzuje je w postaci szczegółowych przepisów. Oba te porządki uzupełniają się, w niektórych przypadkach są jednak odmiennie interpretowane.
Wolności i prawa jednostki w Konstytucji RP
Podobnie jak międzynarodowy, polski porządek prawny rozróżnia pojęcie wolności i praw człowieka. Wolności są związane z przyrodzoną naturą człowieka i ustawodawca nie może ich ograniczyć, a korzystanie z nich podlega restrykcjom jedynie z racji ochrony wolności innych osób. Obywatele mogą korzystać z praw tylko w ramach przyznanych im przez ustawodawcę możliwości.
Katalog wolności i praw jednostki został zapisany przede wszystkim w rozdziale II Konstytucji RP oraz w innych miejscach ustawy zasadniczej. Wymieniono tam zasady ogólne, prawa uznawane za klasyczne – osobiste i polityczne – a także prawa socjalne, ekonomiczne i kulturalne, które są zobowiązaniem dla państwa do prowadzenia odpowiedniej polityki w tych dziedzinach.
Konstytucja wyznacza też uprawnienia organów władzy publicznej w zakresie skali ingerencji w sferę wolności i praw jednostki.
Jako wolność należy tu rozumieć określoną w prawie sferę niezależności jednostki, wolnej w tym zakresie od ingerencji zewnętrznych, jako prawo zaś – możliwość wystąpienia jednostki z konkretnym roszczeniem wobec państwa. Konstytucja wyróżnia też ograniczenia poszczególnych wolności i praw (np. w tworzeniu partii politycznych) i obowiązki jednostki, np. wierność państwu, ochronę środowiska, uiszczanie podatków.
Zgodnie z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP, wolności i prawa człowieka mogą być ograniczone jedynie na drodze ustawowej i tylko z powodu: ochrony bezpieczeństwa, porządku publicznego, środowiska, zdrowia, moralności publicznej oraz wolności i praw innych osób w demokratycznym państwie. Dopuszczalne jest to jedynie wówczas, gdy zawyrokował o tym Trybunał Konstytucyjny i tego celu „nie można by osiągnąć przy użyciu innych środków, mniej uciążliwych dla obywatela, bo słabiej ingerujących w sferę jego praw i wolności”.
Niektóre prawa mogą być jednak konstytucyjnie ograniczone w inny sposób, np. w imię ważnego interesu publicznego (art. 220) można ograniczyć swobodę działalności gospodarczej, a w imię ważnego interesu gospodarczego państwa – dostęp do informacji publicznej (art. 61 ust. 3). Z kolei ważny interes prywatny może skutkować ograniczeniem jawności rozprawy sądowej (art. 45 ust. 2).
Najważniejsze zasady ogólne dotyczące wolności i praw w Konstytucji RP
Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych., 2. Zasada wolności jednostki Art. 31
1. Wolność człowieka podlega ochronie prawnej.
2. Każdy jest obowiązany szanować wolności i prawa innych. Nikogo nie wolno zmuszać do czynienia tego, czego prawo mu nie nakazuje., 3. Zasada równości wszystkich wobec prawa Art. 32
1. Wszyscy są równi wobec prawa.
2. Nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny., 4. Zasada równouprawnienia płci Art. 33
1. Kobieta i mężczyzna w Rzeczypospolitej Polskiej mają równe prawa w życiu rodzinnym, politycznym, społecznym i gospodarczym., 5. Zasada obywatelstwa Art. 34
1. Obywatelstwo polskie nabywa się przez urodzenie z rodziców będących obywatelami polskimi. Inne przypadki nabycia obywatelstwa polskiego określa ustawa.
2. Obywatel polski nie może utracić obywatelstwa polskiego, chyba że sam się go zrzeknie., 6. Zasada poszanowania praw mniejszości narodowych Art. 35
1. Rzeczpospolita Polska zapewnia obywatelom polskim należącym do mniejszości narodowych i etnicznych wolność zachowania i rozwoju własnego języka, zachowania obyczajów i tradycji oraz rozwoju własnej kultury., 7. Prawo do opieki dyplomatycznej dla przebywających za granicą Art. 36
Podczas pobytu za granicą obywatel polski ma prawo do opieki ze strony Rzeczypospolitej Polskiej., 8. Zasada korzystania z praw i wolności przez każdego, kto znajduje się pod jurysdykcją RP Art. 37
1. Kto znajduje się pod władzą Rzeczypospolitej Polskiej, korzysta z wolności i praw zapewnionych w Konstytucji.
Grafika: Paweł Kula/sejm.gov.pl, licencja: CC BY 3.0.
Konstytucyjne gwarancje wolności i praw osobistych, politycznych, społecznych, kulturalnych i ekonomicznych
Dla ochrony praw i wolności istotne znaczenie mają gwarancje formalne i materialne przestrzegania tych praw.
Gwarancje materialne to wolności i prawa przysługujące człowiekowi, zapisane np. w prawie do wolności słowa, sumienia lub wyznania.
Gwarancje formalne to dostępne sposoby działania i związane z nimi instytucje prawne umożliwiające realizację i ochronę praw (m.in.: wymiar sprawiedliwości, zasada publikacji aktów prawnych, bezpośrednie środki dochodzenia praw – skargi i petycje). Dzięki gwarancjom formalnym jednostka może dochodzić swych praw.
Katalog wolności i praw zawartych w Konstytucji RP
- prawo do życia (art. 38);
- prawo do wolności, bezpieczeństwa i nietykalności osobistej (art. 41 pkt. 1);
- pozbawienie wolności może nastąpić tylko na zasadach i w trybie określonym przez ustawę, z prawem odwołania się do sądu, a także z prawem do odszkodowania za bezprawne pozbawienie wolności (art. 41 pkt. 5);
- zakaz stosowania tortur, okrutnego, nieludzkiego i poniżającego traktowania i karania (art. 40);
- zakaz poddawania eksperymentom naukowym bez dobrowolnej zgody (art. 39);
- odpowiedzialność karna tylko za popełnienie czynu zabronionego pod groźbą kary (art. 42 pkt. 1);
- prawo do obrony w postępowaniu karnym (art. 42 pkt. 2);
- prawo do minimum dwuinstancyjnego postępowania sądowego (art. 41 pkt. 2);
- zasada domniemania niewinności, dopóki wina nie zostanie stwierdzona prawomocnym wyrokiem sądu (art. 42 pkt. 3);
- prawo do rozpatrzenia sprawy przed sądem bez nieuzasadnionej zwłoki (art. 45 pkt. 1);
- prawo do ochrony prawnej życia prywatnego, tajemnicy korespondencji, nienaruszalności mieszkania (art. 47, art. 49 i art. 50);
- zakaz pozyskiwania i gromadzenia innych informacji o obywatelach poza tymi niezbędnie koniecznymi w demokratycznym państwie prawnym (art. 51 pkt. 2);
- prawo każdej osoby do dostępu do dokumentów urzędowych i informacji jej dotyczących (art. 51 pkt. 3);
- wolność każdej osoby do poruszania się po terytorium kraju i wyboru miejsca zamieszkania, a także do opuszczenia i powrotu na terytorium RP (art. 52);
- wolność sumienia i wyznania, w tym wolność kultu i praktyk religijnych (art. 53 pkt. 1 i 2);
- prawo do ochrony danych osobowych (art. 51);
- wolność zgromadzeń (art. 57);
- wolność zrzeszania się (art. 58);
- prawo do strajku (art. 59 pkt. 3);
- prawo do dostępu do służby publicznej (art. 60);
- czynne i bierne prawo wyborcze (art. 62);
- prawo do informacji o działalności organów władz publicznych i osób pełniących funkcje publiczne (art. 61 pkt. 1);
- prawo do udziału w wyborach i referendum (art. 62);
- prawo do inicjatywy ustawodawczej (art. 62 pkt. 2 i art. 118);
- prawo do petycji, wniosków i skarg (art. 63);
- wolność tworzenia i przystępowania do partii politycznych, związków zawodowych, organizacji rolników (art. 59);
- wolność podjęcia i prowadzenia działalności gospodarczej (art. 20);
- prawo do ochrony własności i dziedziczenia oraz ochrony innych praw majątkowych (art. 64);
- wolność wyboru i wykonywania zawodu oraz miejsca pracy (art. 65);
- zakaz stałego zatrudnienia nieletnich poniżej 16. roku życia (art. 65 pkt. 3);
- prawo do wynagrodzenia (art. 65 pkt. 4);
- prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy, corocznych płatnych urlopów i ustawowo dni wolnych od pracy (art. 66);
- prawo do zabezpieczenia społecznego w razie niezdolności do pracy w przypadku: choroby, inwalidztwa, osiągnięcia wieku emerytalnego (art. 67);
- prawo do ochrony zdrowia, równego dostępu do świadczeń zdrowotnych (art. 68);
- prawo do bezpłatnej nauki w szkołach publicznych, obowiązkowej do 18. roku życia; zapewnienie przez władze publiczne powszechnego, równego dostępu do wykształcenia (art. 70 pkt. 1 i 2);
- prawo zakładania szkół i zakładów wychowawczych (art. 70 pkt. 3);
- prawo wyboru szkoły innej niż publiczna (art. 70 pkt. 3);
- prawo do pomocy materialnej i społecznej ze strony władz publicznych dla rodzin w trudnej sytuacji materialnej (art. 71);
- prawo do ochrony praw dziecka (art. 72);
- wolność twórczości artystycznej, badań naukowych, nauczania i korzystania z dóbr kultury (art. 73);
- prawo do informacji o stanie i ochronie środowiska (art. 74 pkt. 3);
- obowiązek władz publicznych ochrony środowiska oraz zapewnienia bezpieczeństwa ekologicznego (art. 74 pkt. 2);
- obowiązek władz publicznych ochrony konsumentów, użytkowników i najemców przed działaniami zagrażającymi ich zdrowiu, prywatności i bezpieczeństwu oraz przed nieuczciwymi praktykami rynkowymi (art. 76);
wolności i prawa osobiste
- prawo do życia (art. 38);
- prawo do wolności, bezpieczeństwa i nietykalności osobistej (art. 41 pkt. 1);
- pozbawienie wolności może nastąpić tylko na zasadach i w trybie określonym przez ustawę, z prawem odwołania się do sądu, a także z prawem do odszkodowania za bezprawne pozbawienie wolności (art. 41 pkt. 5);
- zakaz stosowania tortur, okrutnego, nieludzkiego i poniżającego traktowania i karania (art. 40);
- zakaz poddawania eksperymentom naukowym bez dobrowolnej zgody (art. 39);
- odpowiedzialność karna tylko za popełnienie czynu zabronionego pod groźbą kary (art. 42 pkt. 1);
- prawo do obrony w postępowaniu karnym (art. 42 pkt. 2);
- prawo do minimum dwuinstancyjnego postępowania sądowego (art. 41 pkt. 2);
- zasada domniemania niewinności, dopóki wina nie zostanie stwierdzona prawomocnym wyrokiem sądu (art. 42 pkt. 3);
- prawo do rozpatrzenia sprawy przed sądem bez nieuzasadnionej zwłoki (art. 45 pkt. 1);
- prawo do ochrony prawnej życia prywatnego, tajemnicy korespondencji, nienaruszalności mieszkania (art. 47, art. 49 i art. 50);
- zakaz pozyskiwania i gromadzenia innych informacji o obywatelach poza tymi niezbędnie koniecznymi w demokratycznym państwie prawnym (art. 51 pkt. 2);
- prawo każdej osoby do dostępu do dokumentów urzędowych i informacji jej dotyczących (art. 51 pkt. 3);
- wolność każdej osoby do poruszania się po terytorium kraju i wyboru miejsca zamieszkania, a także do opuszczenia i powrotu na terytorium RP (art. 52);
- wolność sumienia i wyznania, w tym wolność kultu i praktyk religijnych (art. 53 pkt. 1 i 2);
- prawo do ochrony danych osobowych (art. 51);
wolności i prawa polityczne
- wolność zgromadzeń (art. 57);
- wolność zrzeszania się (art. 58);
- prawo do strajku (art. 59 pkt. 3);
- prawo do dostępu do służby publicznej (art. 60);
- czynne i bierne prawo wyborcze (art. 62);
- prawo do informacji o działalności organów władz publicznych i osób pełniących funkcje publiczne (art. 61 pkt. 1);
- prawo do udziału w wyborach i referendum (art. 62);
- prawo do inicjatywy ustawodawczej (art. 62 pkt. 2 i art. 118);
- prawo do petycji, wniosków i skarg (art. 63);
- wolność tworzenia i przystępowania do partii politycznych, związków zawodowych, organizacji rolników (art. 59);
wolności i prawa ekonomiczne, społeczne i kulturalne
- wolność podjęcia i prowadzenia działalności gospodarczej (art. 20);
- prawo do ochrony własności i dziedziczenia oraz ochrony innych praw majątkowych (art. 64);
- wolność wyboru i wykonywania zawodu oraz miejsca pracy (art. 65);
- zakaz stałego zatrudnienia nieletnich poniżej 16. roku życia (art. 65 pkt. 3);
- prawo do wynagrodzenia (art. 65 pkt. 4);
- prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy, corocznych płatnych urlopów i ustawowo dni wolnych od pracy (art. 66);
- prawo do zabezpieczenia społecznego w razie niezdolności do pracy w przypadku: choroby, inwalidztwa, osiągnięcia wieku emerytalnego (art. 67);
- prawo do ochrony zdrowia, równego dostępu do świadczeń zdrowotnych (art. 68);
- prawo do bezpłatnej nauki w szkołach publicznych, obowiązkowej do 18. roku życia; zapewnienie przez władze publiczne powszechnego, równego dostępu do wykształcenia (art. 70 pkt. 1 i 2);
- prawo zakładania szkół i zakładów wychowawczych (art. 70 pkt. 3);
- prawo wyboru szkoły innej niż publiczna (art. 70 pkt. 3);
- prawo do pomocy materialnej i społecznej ze strony władz publicznych dla rodzin w trudnej sytuacji materialnej (art. 71);
- prawo do ochrony praw dziecka (art. 72);
- wolność twórczości artystycznej, badań naukowych, nauczania i korzystania z dóbr kultury (art. 73);
- prawo do informacji o stanie i ochronie środowiska (art. 74 pkt. 3);
- obowiązek władz publicznych ochrony środowiska oraz zapewnienia bezpieczeństwa ekologicznego (art. 74 pkt. 2);
- obowiązek władz publicznych ochrony konsumentów, użytkowników i najemców przed działaniami zagrażającymi ich zdrowiu, prywatności i bezpieczeństwu oraz przed nieuczciwymi praktykami rynkowymi (art. 76);
W Konstytucji RP wymieniane są następujące środki służące formalnej ochronie praw i wolności:
zapewnienie możliwości dochodzenia naruszenia wolności lub prawa na drodze sądowej;
prawo do zaskarżania orzeczeń i decyzji wydanych w sądzie pierwszej instancji;
prawo do wystąpienia do Rzecznika Praw Obywatelskich z wnioskiem o pomoc w ochronie praw lub wolności, które zostały naruszone przez organy władz publicznych;
prawo do wniesienia skargi konstytucyjnej do Trybunału Konstytucyjnego w sprawie zgodności z konstytucją ustawy lub innego aktu prawnego, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł o wolnościach jednostki lub prawach określonych w konstytucji; skarga konstytucyjna umożliwia bezpośrednie wszczęcie postępowania (po wyczerpaniu dwuinstancyjnego) i ma charakter sformalizowany;
prawo do wynagrodzenia szkody, jaka została wyrządzona przez działanie organu władzy publicznej niezgodne z prawem.
Możliwe formy ograniczenia wolności i praw człowieka w Polsce
Jedyne możliwe ograniczenia wolności i praw człowieka w Polsce są zapisane w konstytucji. Wynikają one z wprowadzenia na mocy jej działania jednego ze stanów nadzwyczajnych: stanu wojennego, stanu wyjątkowego lub stanu klęski żywiołowej.
Wprowadzenie tych stanów może ograniczyć wolności i prawa człowieka, jednak nawet w czasie stanu wojennego i stanu wyjątkowego nie jest możliwe ograniczenie m.in. takich wolności i praw, jak:
godność człowieka;
ochrona życia;
wolność osobistawolność osobista;
wolność sumienia i religii;
należy tu także zakaz tortur i obowiązek humanitarnego traktowania.
Z kolei w czasie stanu klęski żywiołowej mogą zostać ograniczone następujące prawa i wolności:
wolność osobista;
wolność poruszania się;
wolność pracy;
wolność działalności gospodarczej;
prawo własności oraz prawo do wypoczynku.
Słownik
inaczej: ustawa zasadnicza, najważniejszy akt normatywny w państwie określający podstawy ustroju państwa; w Polsce uchwalany przez władzę ustawodawczą i przyjmowany przez obywateli w referendum
osoba fizyczna dokonująca z przedsiębiorcą czynności prawnej niezwiązanej bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą lub zawodową
środek prawny pozwalający osobie fizycznej bądź prawnej na zweryfikowanie ostatecznych rozstrzygnięć organów publicznych, które naruszają konstytucyjne prawa i wolności osoby występującej ze skargą; skarga konstytucyjna może być wniesiona tylko w wypadku wyczerpania toku instancyjnego, czyli gdy wykorzystano już wszystkie środki odwoławcze
prawo do swobodnego przemieszczania się z miejsca na miejsce oraz prawo niepodlegania uwięzieniu bez wyroku sądowego
odpowiedzialność Skarbu Państwa i jednostek samorządu terytorialnego za szkody wyrządzone przez funkcjonariuszy publicznych, a więc także urzędników, przy wykonywaniu władzy publicznej; nie ma znaczenia, czy zachowanie urzędnika jest zawinione