Termin „motywacja” stosowany jest w psychologii do opisu mechanizmów odpowiedzialnych za uruchomienie, ukierunkowanie, podtrzymanie i zakończenie działania. Używa się go, mówiąc o działaniach, jakie człowiek podejmuje w celu uzyskania elementów niezbędnych do funkcjonowania (np. pokarmu), ale także działaniach wtedy, gdy niczego mu nie brakuje, stawia sobie za to nowe cele i chce osiągać stan subiektywnie lepszy od obecnego. W pierwszej z tych sytuacji człowiek chce odzyskać zaburzoną równowagę, w drugiej zaś równowagę tę zaburza – nie jest to jednak celem, lecz skutkiem realizowania innych celów i zadań.

Motywacja dotyczy mechanizmów zachowań:

• prostych i złożonych;

• wewnętrznych i zewnętrznych;

• afektywnych;

• poznawczych.

Czym jest motywacja, wyjaśnił Janusz Reykowski:

Motywacja jest więc procesem sterowania czynnościami człowieka, aby doprowadziły one do określonego efektu:

• zmiany w fizycznym lub społecznym stanie rzeczy;

• zmiany w sobie;

• zmiany własnego położenia fizycznego bądź społecznego.

Motywacja a cel działania

Rg4zhsUc3V34B1

Zdjęcie przedstawia blat, na którym stoi niewielki, podświetlony baner z angielskim hasłem Make this day great!.

Ukierunkowanie czynności na efekt zachodzi dzięki temu, że człowiek wytwarza w umyśle jego projekt, czyli formułuje cel. Zdarza się jednak, że aktywność człowieka będzie ukierunkowana mimo braku tego projektu w umyśle – niektóre czynności może bowiem wykonywać automatycznie, rutynowo (np. sprzątanie domu). Istnienie sformułowanego celu nie jest także konieczne w przypadku czynności sterowanych przez wymagania zewnętrzne. Czynności motywowane – w odróżnieniu od nawykowych – mają charakter intencjonalny, czyli sterowane są przez chęć osiągnięcia uprzednio określonego celu.

Motywację można scharakteryzować przez dwie główne właściwości:

Czynniki wpływające na motywację

Na podstawie badań wiadomo, że motywacja (kierunek i siła dążeń) zależy przede wszystkim od:

1. atrakcyjności celu;

2. przekonania o możliwości jego osiągnięcia.

Na zilustrowanie tej zależności można nawet podać specjalny wzór:

$\text{Mi = f (Wi, Pi)}$.

Atrakcyjność celu oznaczono symbolem Wi, a przekonanie o możliwości jego osiągnięcia Pi. Formułę tę można odczytać następująco:

Atrakcyjność celu zależy od:

Aby powstał motyw, potrzebne są natomiast takie czynniki, jak:

Redukcja motywu (redukcja napięcia motywacyjnego) będzie z kolei możliwa, gdy:

Z kolei przewidywana wartość celu zależy od:

Na koniec omawiania czynników wpływających na motywację należy jeszcze wymienić te, od których zależy przekonanie o możliwości osiągnięcia celu. Są to:

Motywacja a sprawność działań

To, w jaki sposób człowiek wykonuje zadanie, czyli sprawność jego działań, zależy od intensywności motywacji. Zależność tę opisują prawa Yerkesa‑Dodsona, które odnoszą się także do motywacji:

I prawo Yerkesa‑Dodsona – w miarę wzrostu intensywności motywacji czynność wykonywana jest coraz lepiej do określonego poziomu krytycznego, kiedy to zaczyna się pogarszać, aż do zupełnej dezorganizacji. Zależność ta ma więc charakter krzywoliniowy, a krzywa – kształt odwróconej litery U. Jeśli intensywność motywacji jest mała, poziom wykonania zadania jest niski, ale jest on także niski, kiedy intensywność motywacji jest duża. Pojawiają się wówczas liczne błędy, zawęża się pole uwagi, zmniejsza się zakres dostępnych skojarzeń („pustka w głowie”).

II prawo Yerkesa‑Dodsona – przy zadaniach prostych nawet bardzo intensywna motywacja nie wywołuje jeszcze poważniejszych zmian w sprawności działania, natomiast przy zadaniach bardzo trudnych intensywna motywacja może spowodować pogorszenie sprawności działania.

Wpływ motywacji na procesy poznawcze

Badania wskazują na istotny wpływ motywacji (tak jak i emocji) na procesy poznawczeproces poznawczyprocesy poznawcze. Może on być zarówno specyficzny – kiedy procesy motywacyjne ułatwiają lub utrudniają przebieg procesów umysłowych pozostających w związku z danymi motywami, jak i niespecyficzny – który jest konsekwencją pobudzenia i wyraża się w większej lub mniejszej „sprawności” przebiegu tych procesów.

Wpływ specyficzny prowadzi do wyolbrzymiania lub niedoceniania pewnych informacji. Może się to różnie przejawiać w zależności od procesu poznawczego.

W niektórych przypadkach procesy motywacyjne wpływają „osłabiająco” na procesy poznawcze – dzieje się tak wtedy, gdy treść procesów poznawczych jest sprzeczna z dominującymi motywami czy emocjami. Takie spostrzeżenia czy przypomnienia mają utrudniony dostęp do świadomości: osoba nie chce widzieć, słyszeć ani pamiętać tego, co niezgodne z jej/jego pragnieniami. Tak jak w przypadku emocji, tak i w zakresie motywacji dochodzić może do obronności percepcyjnejobronność percepcyjnaobronności percepcyjnej – trudności w spostrzeganiu informacji, mogących wywołać negatywne emocje lub negatywne napięcie motywacyjne.

W przypadku motywacji o bardzo dużym natężeniu nie tylko to, co jest związane z gratyfikacją, ale wszystko, co człowiek spostrzega, wyobraża sobie lub o czym myśli, zostaje w charakterystyczny sposób zmienione pod wpływem przeżywanego stanu. Człowiek zatraca zdolność obiektywnych ocen i nawet w całkiem neutralnych zjawiskach bierze pod uwagę tylko te aspekty, które dadzą się pogodzić z tym, co aktualnie odczuwa. Pod wpływem silnych motywów może nawet dochodzić do deformacji spostrzeganego materiału w kierunku zgodnym z przeżywanym stanem. Deformacje takie są typowe dla stanów psychotycznych (gdy występują halucynacje i urojenia), ale mogą się krótkotrwale pojawić u ludzi zdrowych.

Słownik