Przeczytaj
Stratyfikacja społeczna
Różnice pomiędzy ludźmi od zawsze stanowiły przedmiot zainteresowania zarówno nauk teoretycznych, takich jak filozofia, jak i nauk empirycznych, takich jak socjologia czy antropologia kulturowa. Dla filozofii polityki pytania o różnice społeczne są fundamentem refleksji dotyczącej idealnego ustroju państwowego czy też zasad dobrego współżycia.
Socjologicznym pojęciem służącym do opisu różnic społecznych jest stratyfikacjastratyfikacja. Co istotne, mowa tu o różnicach społecznych, nie indywidualnych. Dla badaczy różnice pomiędzy konkretnymi jednostkami nie są aż tak istotne. Istotne są różnice powtarzalne, pomiędzy grupami ludzi. Na przykład: dla socjologa nie będzie istotne, że Franek ma mniejsze kieszonkowe niż Kasia. Będzie go jednak zastanawiać, jakimi zasobami finansowymi dysponują różne, dające się obiektywnie wyodrębnić grupy społeczne.
Pojęcie stratyfikacji oznacza, że społeczeństwo nie jest jednolite, ale składa się z warstw, czyli różnych poziomów. Oznacza to również, że warstwy te znajdują się w różnych pozycji względem siebie: niektóre są nadrzędne, inne podporządkowane. Samo istnienie różnic nie jest zatem wystarczające, by mówić o stratyfikacji społecznej. Istnieniu różnic musi towarzyszyć wartościowanie. Stratyfikacja związana jest zatem z pewnym systemem hierarchii: niektóre grupy są bardziej cenione, inne mniej.
Na czym zbudowana jest ta hierarchia? Socjologowie wskazują, że chodzi o dostęp do dóbr czyli środków, które są potrzebne do zaspokajania ludzkich potrzeb. Dobra te mogą być materialne – przykładem jest dostęp do pieniędzy. Mogą być też niematerialne, tak jak władza i prestiż. Władza oznacza posiadanie wpływu na innych ludzi, prestiż – posiadanie uznania, szacunek, bycie ocenianym dobrze przez innych ludzi.
Czy różnice społeczne są sprawiedliwe?
Fakt istnienia różnic społecznych nasuwa kilka pytań filozoficznych. Jednym z nich może być pytanie o genezę różnic. Czy zawsze ludzkie społeczności dzieliły się na warstwy? Jeżeli tak, czy oznacza to, że stratyfikacja jest zjawiskiem naturalnym, które powinniśmy zaakceptować? Może nierówności powstały z jakiegoś konkretnego powodu, co oznacza, że któregoś dnia mogą po prostu zniknąć?
Według Platona taki ustrój jest jak najbardziej pożądany – odpowiada on prawdzie. Inny filozof, omawiany w dalszej części materiału, Karol Marks, twierdził z kolei, że nierówności są wynikiem panowania jednej warstwy nad inną. Warstwy te nazywał klasami. Marks uważał, że nierówności nie są ani konieczne, ani pożądane – postulował powstanie ustroju, który by je znosił.
Filozof mógłby w tym miejscu zadać pytanie o to, czy nierówności społeczne są sprawiedliwe. Odpowiedź zależy od przyjętej definicji sprawiedliwości. Jeżeli sprawiedliwość miałaby oznaczać „każdemu to samo”, to nierówność z definicji sprawiedliwą nie jest. Jeżeli zdefiniujemy jednak sprawiedliwość jako „każdemu według jego zasług”, to takie postawienie sprawy otwiera dyskusję na temat tego, czy i jakie zasługi ludzi uprzywilejowanych usprawiedliwiają ich wysoką pozycję społeczną. Odpowiedź negatywna na to pytanie byłaby uzasadnieniem dla daleko idących reform społecznych lub nawet rewolucji. Sprawiedliwość można też zdefiniować jako „każdemu według jego potrzeb”. To z kolei kazałoby się zastanowić, czy model danego społeczeństwa odpowiada potrzebom wszystkich warstw, czy jedynie wybranym.
Kwestię sprawiedliwości da się również rozważać pod kątem mobilności społecznej. Zgadzając się, że nierówności społeczne są faktem, można zapytać, czy możliwe jest przechodzenie pomiędzy warstwami, czyli awans społeczny. Inaczej mówiąc, da się zapytać, czy przedstawiciel warstwy niższej był w stanie stać się członkiem warstwy wyższej. Czy historia „od pucybuta do milionera” jest możliwa?
Odpowiedzią na nierówności społeczne może być idea egalitaryzmuegalitaryzmu, według której należy stworzyć taki system polityczny, który będzie prowadził do całkowitej równości ludzi pod względem ekonomicznym, społecznym i politycznym. Równość często jest tu rozumiana jako równość szans, a nie równy podział dóbr. Miałoby to oznaczać, że każdy obywatel ma równe prawo do dobrej edukacji, dzięki której mógłby rozwinąć swoje kompetencje i awansować w drabinie społecznej. Idea egalitaryzmu jest bliska wszystkim lewicowym i socjaldemokratycznym ruchom politycznym.
Odpowiedzią na nierówności może być również postulat merytokracjimerytokracji, zgodnie z którym pozycja społeczna powinna być uzależniona od kompetencji i osiągnięć jednostek. Nierówności są zatem uzasadnione i akceptowalne, jeżeli wynikają z realnej pracy członków społeczeństwa.
Klasy społeczne dzisiaj
Teoria klas społecznychklas społecznych zaproponowana przez Karola Marksa powstała w połowie XIX wieku. Obecnie uznawana jest już raczej za koncepcję historyczną, nieadekwatną do opisu współczesnej rzeczywistości. Samo zjawisko stratyfikacji społecznej jest jednak nadal jednym z podstawowych zagadnień nauk społecznych.
Warto wspomnieć o koncepcji Pierre'a Bourdieu, francuskiego socjologa i filozofa. Zwrócił on uwagę na to, że kapitałkapitał, czyli to, co można posiadać, ma różnorodny charakter. Oprócz kapitału ekonomicznego istnieje zatem kapitał społeczny, który zbudowany jest na społecznych relacjach umożliwiających człowiekowi rozwój i działanie. Osoba, która posiada wielu znajomych i której się ufa, jest w o wiele lepszej sytuacji niż osoba, która w danym środowisku jest anonimowa. Innym rodzajem kapitału jest kapitał kulturowy, czyli wiedza i kompetencje uczestniczenia w życiu kulturalnym. Odwołując się do przykładu, można pokazać, że zupełnie inną pozycję społeczną ma osoba z wyższym wykształceniem niż osoba, która żadnego wykształcenia nie ma. Najważniejszy jednak jest według Bourdieu kapitał symboliczny, który oznacza społeczny prestiż i uznanie. Osoba, która posiada taki kapitał, jest osobą, z której zdaniem i opinią liczą się inni.
Współcześnie żyjemy w społeczeństwie informacyjnym i pozycję wyznacza nasz stosunek do internetu i technologii informacyjnych. Niektórzy badacze wyróżniają więc klasę digitariatu, czyli osób będących na samym szczycie drabiny społecznej, Mają one możliwość aktywnego tworzenia i selekcjonowania informacji. Niżej w hierarchii znajduje się cogitariat, czyli grupa osób posiadających dostęp do internetu, ale korzystająca z jego zasobów w sposób bierny, tzn. są oni jedynie odbiorcami, nie zaś twórcami treści. Na samym dole drabiny społecznej znajduje się zaś proletariat – osoby zajmujące się pracą fizyczną, nieposiadające dostępu do internetu. Proletariat jest więc dotknięty zjawiskiem określanym jako wykluczenie cyfrowe.
Słownik
(fr. égalitairé – dążący do równości) pogląd polityczny, którego celem jest wprowadzenie sprawiedliwego ustroju społecznego polegającego na całkowitej równości ludzi pod względem politycznym, ekonomicznym i społecznym
tym terminem Marks określał fałszywą świadomość, która służyła do utrzymania status quo, czyli dominacji burżuazji nad proletariatem; ideologia tłumaczyła, że istniejące różnice społeczne są naturalne i niezmienne, podczas gdy zdaniem Marksa są one wynikiem dominacji jednej grupy i mogą ulec zmianie
termin, którym odnosi się do wszelkich trwałych zasobów ekonomicznych; może występować jako zasoby pieniężne, środki produkcji lub też zasoby intelektualne
termin określający grupę ludzi posiadającą podobne zasoby ekonomiczne lub społeczne; jest to podstawowa jednostka stratyfikacji społecznej
wizja społeczeństwa, w którym pozycja obywateli jest uzależniona tylko i wyłącznie od kich kompetencji i osiągnięć, a czynniki pozamerytoryczne, takie jak znajomości i powiązania, są ignorowane; merytokracja stanowi przeciwieństwo władzy budowanej w oparciu o członków rodziny (nepotyzm), klasy (oligarchia) czy narodowość (nacjonalizm).
w rozumieniu socjologów: nazywana inaczej „uwarstwieniem społecznym”; związana jest z analizą zjawisk społecznych występujących w wybranych warstwach społeczeństwa; z historii znamy cztery podstawowe systemy stratyfikacji społeczeństw ludzkich: niewolnictwo, system kastowy, system stanowy i system klasowy