Przeczytaj
Powieść poetycka to gatunek powstały w romantyzmie, oryginalnie wywodzący się z literatury angielskiej. Jego prekursorem był Walter Scott, autor m.in. Pieśni ostatniego minstrela i Pani jeziora. Powieści poetyckie Scotta były w jego czasach utworami nowatorskimi, odchodzącym od ogólnie przyjętych zasad poetyki klasycyzmu. Szybko zyskały popularność i wywarły ogromny wpływ na literaturę europejską. Były także ogromną inspiracją dla polskich poetów epoki romantyzmu. Drugim twórcą gatunku był George Byron (1788–1824), autor m.in. Giaura, Korsarza, Narzeczonej z Abydos. Jego dzieła wykreowały typ bohatera romantycznego: indywidualisty, targanego namiętnościami i pełnego sprzeczności. Byron stworzył również nowy typ narracji, pełnej niedopowiedzeń, dygresji, celowo zaburzanej chronologii oraz opisów zacierających granice pomiędzy światem wewnętrznym i zewnętrznym.
Walter Scott (1771‑1832) był szkockim adwokatem, poetą, a także twórcą powieści historycznych. Jego fascynacja historią i folklorem Szkocji zapoczątkowała typowe dla romantyzmu zainteresowanie kulturą ludową, pieśniami, legendami rycerskimi i baśniami. Tematyka jego twórczości najczęściej dotyczyła historii pogranicza szkocko‑angielskiego na przełomie wieku XVII i XVIII. W 1802 roku wydał anonimowo Minstrelsy of the Scottish Border – zbiór ballad szkockich, do którego włączył własne utwory. W 1805 ogłosił poemat liryczno‑epicki Pieśń ostatniego minstrela (1805, wydanie polskie 1821), który dał początek powieści poetyckiej, jako gatunkowi. Utwór ten w założeniu autora był próbą przywrócenia naturalnego stylu w poezji, co spełniało oczekiwania publiczności znużonej poematami heroicznymi pisanymi heksametrem. Kolejne powieści poetyckie Scotta to: Marmion (1808), Pani jeziora (1810, wydanie polskie 1822), Matylda Rokeby (1813, wydanie polskie 1826), Pan dwóchset wysp (1815, wydanie polskie 1826). Utwory te stanowiły zapowiedź romantyzmu. Scott wypracował wzór epiki wierszowanej o przejrzystym schemacie kompozycji. Schemat ten wyrażał jego rozumienie historii, swoistą filozofię dziejów, której ważnym elementem jest tęsknota za baśniową, wyidealizowaną wizją średniowiecza, która choć niejednokrotnie była daleka od realizmu, mówiła wiele ważnych prawd na temat tożsamości Szkotów. Jest ona widoczna także w późniejszych powieściach historycznych, pisanych prozą, jak Waverley, Rob Roy, Ivanhoe.
Cechy gatunkowe powieści poetyckiej
Powieść poetycka jest gatunkiem synkretycznymgatunkiem synkretycznym, łączącym w sobie elementy dramatu, epiki i liryki. Najczęściej opowiada o bohaterskich czynach i romansach. Pisana jest wierszem; Walter Scott początkowo zamierzał bowiem stworzyć rozbudowaną balladę. Kompozycja powieści poetyckiej jest swobodna. Fabuła jest fragmentaryczna i achronologicznaachronologiczna – czasami pojawia się inwersja czasowainwersja czasowa, często występują luki. Niedopowiedzenia służą budowaniu nastroju grozy i zapowiadają tajemnicę. Opis jest subiektywny. Postać narratora stanowi często maskę autora. Wyraża on swój stosunek do prezentowanych zdarzeń, ocenia postępowanie bohatera, bywa wszechwiedzący, czasami bezpośrednio zwraca się do czytelnika. Akcja powieści poetyckiej toczy się na ogół w średniowieczu, na tle dzikiej przyrody. Akcenty liryczne to nastrój utworu i poetycki, zmetaforyzowany język.
Powieść poetycka w literaturze polskiej
Pierwszą polską powieścią poetycką była Maria Antoniego Malczewskiego, napisana w roku 1825, która zainicjowała w romantyzmie polskim tzw. „szkołę ukraińskąszkołę ukraińską”. Autor wykorzystał autentyczne wydarzenia: zbrodnię dokonaną w roku 1771 na Gertrudzie Komorowskiej, pierwszej żonie Szczęsnego Potockiego, zamordowanej na polecenie jego ojca, wojewody wołyńskiego, Franciszka Salezego Potockiego, wojewody wołyńskiego. Akcja została przeniesiona w XVII wiek, w rejon Naddnieprza, na terenie Ukrainy. Malczewski przekształcił wzorzec powieści poetyckich Byrona i Scotta, tworząc skrajnie pesymistyczną opowieść o bezradności człowieka wobec zła.
Najbardziej znanymi przykładami polskich powieści poetyckich są Grażyna i Konrad Wallenrod Adama Mickiewicza. Reprezentatywny dla gatunku był utwór Seweryna Goszczyńskiego Zamek kaniowski (1829). Juliusz Słowacki był autorem największej liczby powieści poetyckich: Arab, Mnich, Żmija, Lambro, Wacław, Jan Bielecki. Tradycję powieści poetyckiej kontynuował później młodopolski poeta i symbolista, Antoni Lange, autor m.in. dzieła Ilia Muromiec, które łączyło wątki romantyczne z filozofią Fryderyka Nietzschego.
Powieść poetycka jako nowy gatunek literacki ukształtowała się w młodzieńczym okresie romantyzmu polskiego i bywała często pierwszą formą epicką, w której młodzi twórcy sprawdzali swe umiejętności pisarskie. Czynili to, wykorzystując wzorzec stworzony przez Scotta i rozwinięty przez Byrona.
Ocalenie i negacja: epika poetycka Waltera Scotta i Georgea Gordona Byrona(…) poeci polscy, tak jak angielscy, byli nie tylko twórcami swej epoki, ale i jej tworami, co w zasadniczym stopniu — szczególnie w okresie gwałtownych przewartościowań znamiennych dla początków XIX w. — przesądzało o wspólnocie myśli, uczuć oraz wyrażających je struktur artystycznych. Uwadze śledzących sumiennie zależności i wpływy umyka forma gatunkowa utworów, w której, w konsekwencji wielokrotnego powielania (Scott jest twórcą 7 utworów przynależnych do epiki wierszowanej romantyzmu, Byron także), wytworzyła się pewna ilość charakterystyczna dla każdego z autorów stałych połączeń, jak np.: typowi bohaterowie, powracające wątki, motywy, obrazy. W okresie żywotności formy zgoda na umowny schemat nie hamowała swobody subiektywnego doboru treści oraz pozwalała na dowolną selekcję i układ elementów. Nieliczni tylko badacze podjęli próbę określenia wpływu romantycznej epiki angielskich poetów na wytworzenie się polskiej odmiany gatunku, niewielu też starało się wydobyć znaczenie nowej formy dla wyrażenia złożonej problematyki ideowej i literackiej przedpowstaniowej fazy romantyzmu. Wielokrotnie tropienie wskaźników obecności dzieł obu autorów w polskich powieściach poetyckich prowadziło do sprzecznych wniosków. Gdy dla jednych historyków literatury decydujący wydawał się wpływ Scotta, drudzy akcentowali dominację oddziaływań Byrona.
(...)
Pisarze romantyczni, choć dostrzegają reminiscencje lektur Scotta, Byrona lub innych autorów w utworach polskich nie posługują się kategorią naśladownictwa w pejoratywnym znaczeniu tego terminu. Naśladownictwo nie stanowi ich zdaniem braku dowodu oryginalności, oryginalność zaś nie przesądza o wykluczeniu naśladownictwa. Romantycy bowiem naśladownictwo pojmują jako swoistą wspólnotę. (…) Deklaracje estetyczne i ideowe wypowiadane wprost lub pośrednio przez romantyków polskich wykazują, że mieli oni pełną świadomość, tak znaczenia twórczości Scotta i Byrona — nie tylko zresztą tych autorów — dla rodzimej literatury, jak też własnej podległości ich wpływowi. Od początku też dojrzeli różnice między zaproponowanymi przez obu angielskich poetów sposobami uromantycznienia epiki. Scott, który „poświęcił swój talent dziejom narodowym, wydając powieści gminne świata romantycznego klasycznie wyrobione” dla polskich poetów pozostał przede wszystkim odkrywcą egzotyki kresów (romantyczna Ukraina) i ich burzliwej historii poświadczającej niezmienne trwanie, mimo wszelkich różnic i konfliktów, poczucia wspólnoty etnicznej. Poematy „wielkiego czarodzieja północy” stanowiły wzór piśmiennictwa narodowego, ceniono ponadto jego nowatorstwo epickie, którego wyrazem — obok historyzmu — były dramatyczne rozwiązania kompozycyjne. Za właściwego twórcę nowego gatunku uznała opinia romantyczna Byrona, który — jak pisze Mickiewicz w Przedmowie do Ballad i romansów, „ożywiając obrazy uczuciem stworzył nowy gatunek poezji, gdzie duch namiętny przebija w zmysłowych rysach imaginacji”. (…) Zasadniczą podstawą różnicy między epyllionamiepyllionami Scotta i Byrona, także między polskimi odpowiednikami, była odmienność wizji świata ich autorów, która zadecydowała — w przypadku pierwszego o zachowaniu klasycznego niemal ładu, drugiemu natomiast kazała burzyć uporządkowane struktury. Scott w swe poematy wpisał wiarę w odwieczne prawa historii i naturalną harmonię świata, Byron zaś poczucie bezsensu istnienia.
Źródło: Janina Lasecka, Ocalenie i negacja: epika poetycka Waltera Scotta i Georgea Gordona Byrona, „Prace Polonistyczne Studies in Polish Literature” 1983, nr 39, s. 59–63.
Słownik
kompozycja utworu literackiego, która nie uwzględnia chronologii, czyli następstwa czasowego zdarzeń w przedstawieniu akcji
(gr. zdrobnienie od épos) gatunek epicki, krótki wierszowany utwór narracyjny o treści mitologicznej; nazwy tej używano niekiedy w odniesieniu do romantycznej powieści poetyckiej
sposób prowadzenia narracji, w którym wydarzenia nie są opowiadane w porządku chronologicznym, ale według innej zasady, np. zależnie od kolejności przypominania sobie pewnych faktów; opowieść może rozpoczynać się od wydarzeń stosunkowo niedawnych, przejść do historii z przeszłości, a potem powrócić do teraźniejszości
połączenie w jednym utworze kilku gatunków literackich w jednym utworze, np. ballady, pieśni i powieści
określenie dziewiętnastowiecznej grupy polskich poetów i pisarzy romantycznych, urodzonych na Ukrainie Prawobrzeżnej, która po rozbiorach została wcielona do Imperium Rosyjskiego. Do „szkoły ukraińskiej” należeli m.in: Antoni Malczewski, Seweryn Goszczyński, Aleksander Groza. Niektórzy krytycy zaliczają do niej twórczość Juliusza Słowackiego. Poeci „szkoły ukraińskiej” inspirowali się historią i kulturą ludową Ukrainy, a także jej przyrodą. Ukształtowali mit Ukrainy, porównywanej do roli Szkocji w kulturze brytyjskiej