Gabriela Zapolska

ReeIZpbE2NEQJ1

Na zdjęciu widzimy profil kobiety. Kobieta ma ciemne włosy, spięte u góry. Na szyi ma czarną opaskę wyszywaną kamieniami podobnymi do pereł. Patrzy łagodnym wzrokiem przed siebie.

Gabriela Zapolska (1857–1921) przełamała w swoim życiu wiele konwenansów, według których żyło współczesne jej polskie społeczeństwo. Aranżowane małżeństwo przyszłej pisarki z porucznikiem Konstantym Śnieżko‑Błockim, zawarte w wieku niespełna dwudziestu lat, okazało się niedobrane i para szybko się rozeszła. Odkrywając w sobie powołanie aktorskie, musiała zmierzyć się z ostracyzmemostracyzmostracyzmem konserwatywnego otoczenia postrzegającego kobiety aktorki jako osoby o złej reputacji. Wobec braku społecznego autorytetu zawodu Zapolska wyjechała do Francji, gdzie próbowała kontynuować karierę sceniczną. Jako aktorka nie osiągnęła jednak nigdy sukcesu. Równolegle do pracy w teatrze zajmowała się działalnością pisarską i po powrocie do kraju ostatecznie porzuciła scenę, odtąd utrzymując się głównie z pracy piórem. W 1901 roku ponownie wyszła za mąż, za malarza Stanisława Janowskiego. Wspólnie prowadzili objazdową trupę teatralną, z powodzeniem odwiedzającą wiele miast Galicji. Podczas tej działalności powstały najwybitniejsze utwory Zapolskiej, takie jak Moralność pani Dulskiej (1906) i Panna Maliczewska (1910). W ostatnich latach życia stosunki pisarki z Janowskim uległy ochłodzeniu i małżonkowie oddalili się od siebie. Zapolska zmarła w zapomnieniu i osamotnieniu we Lwowie w 1921 roku.

Filistrzy i kołtuni

Wyraz „filisterfilisterfilister” stał się w Młodej Polsce synonimem człowieka o niskich ambicjach, niewybrednym guście i ciasnych horyzontach. Młodopolscy artyści ochrzcili tym mianem wszystkich ludzi pozbawionych aspiracji innych niż materialne, kierujących się jedynie własnym interesem. Taką postawę obserwowali najczęściej wśród przedstawicieli mieszczaństwa, którzy pogardzali ambitniejszą sztuką, a w życiu kierowali się zakłamaną moralnością.

Wyrazem bliskoznacznym do „filistra” był „kołtunkołtunkołtun” – nazywano tak ludzi zacofanych, ograniczonych intelektualnie. O ile filister postępował egoistycznie z wyrachowania i wygodnictwa, o tyle kołtuństwo wynikało z wrodzonej głupoty, braku odpowiedniej edukacji i wychowania. Było ono niejako przypisane do warstwy drobnomieszczaństwa, której członkowie stawiali sobie za główny cel zdobycie majątku wszelkimi możliwymi środkami.

Z krytyki filisterstwa i kołtuństwa Gabriela Zapolska uczyniła główny temat swojej twórczości. Niemal w każdym jej dramacie pojawiały się treści piętnujące ten styl życia. W Moralności pani Dulskiej druzgocące słowa o wartościach wyznawanych przez własną rodzinę wypowiada Zbyszko:

R1b4B9Og3K8eF1

Stara fotografia przedstawia portret młodej kobiety o łagodnym wyrazie twarzy. Kobieta ma ciemne, długie włosy opadające do ramion oraz nakrycie głowy z dwoma rogami. Na szyi bogaty naszyjnik oraz duży dekolt.

Zbyszko brzydzi się obyczajami panującymi wśród Dulskich, dla których istotniejsze są zewnętrzne pozory i opinia innych niż prawda. Dostrzega również skrajny konformizm swojej rodziny objawiający się w etyce postępowania w myśl zasady: „To się nieraz robi”. Mimo tej świadomości Zbyszko uważa, że jest skazany na podobne życie. Wyznaje deterministycznedeterminizmdeterministyczne przekonanie, że los człowieka jest z góry przesądzony z powodu czynników niezależnych od niego, takich jak środowisko dorastania, wychowanie i odziedziczone po przodkach cechy.  Zapolska jako jedna z pierwszych w polskiej dramaturgii poruszyła kwestię mieszczańskiej obłudy.

Wydając w 1907 roku Moralność pani Dulskiej, a później Pannę Maliczewską (1911) oraz Ich czworo (1912), wpisała się w powstały wówczas antymieszczański nurt reprezentowany między innymi przez sztuki sceniczne Tadeusza Rittnera i Adolfa Nowaczyńskiego. W utworach tych pisarzy bohaterowie, którzy próbują przeciwstawić hipokryzji wyższe wartości etyczne, ponoszą zazwyczaj klęskę.

Pisarstwo jako protest przeciw obłudzie

Wiele dramatów Zapolskiej można odczytywać jako studium życia według podwójnych standardów etycznych. Bohaterowie jej sztuk często powołują się na społeczne normy i przyzwoitość, jeśli chcą usprawiedliwić własne podłe postępowanie. Ich moralność jest jednak plastyczna – dobierają swoje zasady według aktualnych potrzeb oraz interpretują je w sposób korzystny dla siebie.

W Moralności pani Dulskiej ta problematyka jest szczególnie widoczna:

Zapolska w swych komediach atakowała mieszczański styl życia. Obnażała zakłamanie osób, które zachowują standardy etyczne tylko pozornie, kierując się w życiu jedynie własnym interesem i wygodą. Tego rodzaju ludzie tworzą świat wartości na opak – deklarują przywiązanie do zasad moralnych, lecz zmieniają ich sens; wykorzystują je dla zaspokojenia własnych niskich potrzeb i zapominają o nich, kiedy są im niepotrzebne.

Słownik