Kim był Pascal i co wpłynęło na jego koncepcję

R1EPu8cPyoFIO1

Obraz przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Mężczyzna ma owalną twarz. Jego włosy są jasne. długie, nieco przerzedzone. Mężczyzna ma jasną oprawę oczu i lekko garbaty nos. Ubrany jest w ciemną szatę. Pod szyją ma duży, biały kołnierz.

Zacznijmy od banalnego stwierdzenia, iż renesans potrzebował nowego sposobu ujmowania istoty ludzkiej oraz obrazu świata, w jakim przychodzi jej żyć. Scholastyka bez reszty zdominowała średniowieczny światopogląd, jednak u progu wieku XVI, gdy idee oświecenia zaczynały dominować w myśli europejskiej, jawiła się jako skostniały, przebrzmiały anachronizm, który nie zaspokajał już intelektualnych potrzeb człowieka myślącego. Owszem, zagadnienia wiary, dogmatów, duszy ludzkiej, zbawienia i Boga nadal należały do najważniejszych i żywo dyskutowanych, przesunął się jednak punkt ciężkości w dokonywanych rozważaniach. W pewnym uproszczeniu można stwierdzić, iż wieki średnie nie interesowały się tak zwanym życiem i światem „doczesnym”, a jeśli już rozważały kwestie z nimi związane, to zawsze przez pryzmat zagadnień natury ostatecznej. Zresztą, samo podporządkowanie filozofii rozważaniom teologicznymteologiateologicznym przestaje obowiązywać. Nie sprawdza się już obiegowa maksyma philosophia ancilla theologiae (z łaciny: filozofia niewolnicą teologii, czy też służką, jeśli chcemy nieco złagodzić łacińskie ancilla).

Wtem przychodzi Francis Bacon i ustala nową perspektywę badania świata i uprawiania nauki, a po nim na filozoficznej scenie Starego Kontynentu pojawia się Kartezjusz ze swym słynnym cogito ergo sum (myślę, więc jestem), które definiuje istotę ludzką poprzez fakt uprawianego przez nią racjonalnego namysłu. Nowe perspektywy badawcze i odmienna od dotychczasowej postawa względem świata zostają mocno ugruntowane, tworząc intelektualne pole do popisu kolejnym pokoleniom filozofów.

RCTvAfcg1w6ja1

Obraz przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Jego twarz jest pociągła, nos prosty, oczy małe. Mężczyzna ma brodę hiszpankę. Ubrany jest w dworski, szesnastowieczny strój składający się z obszernego kaftana, pod szyją ma koronkową kryzę, na głowie duży kapelusz.

Wśród nich oryginalne stanowisko zajął francuski matematyk, fizyk i filozof, Blaise Pascal. Od najmłodszych lat przejawiał geniusz na polu nauk, które dziś nazwalibyśmy ścisłymi, zaś jeśli chodzi o samą filozofię, to nigdy nie wypracował spójnego, zamkniętego i wszechogarniającego systemu filozoficznego. Można powiedzieć, że w zasadzie był literatem i aforystą, który swoje luźne przemyślenia spisywał w formie dłuższych lub krótszych przemyśleń, układających się w pewną logiczną całość. Filozoficznym dziełem życia Pascala pozostają więc jego Myśli, które w oryginale noszą tytuł: Pensées sur la religion (czyli tyle, co Myśli na temat religii lub Przemyślenia na temat religii). Porusza w nich trzy główne idee, które stara się dookreślić z różnych perspektyw.

Pierwszą jest rozróżnienie porządku rozumu i porządku serca. Rozum, którym człowiek dysponuje jako jedyny pośród wszystkich istot, jawi się filozofowi jako potężne narzędzie, dzięki któremu można przekraczać swój czas i miejsce, poznawać otaczającą nas rzeczywistość, przenikać jej tajemnice i ujmować je w racjonalne matematyczne (ścisłe) prawa. Rozum, pomimo całej swej potęgi, pozostaje jednak narzędziem równie ograniczonym, co sam człowiek. Nie jest bowiem w stanie przeniknąć i zbadać kwestii ostatecznych, dotyczących nieskończoności kosmosu, odwieczności czasu, natury Boga czy duszy ludzkiej. Zagadnienia wiary przynależą bowiem do porządku serca i z konieczności musimy je przyjmować na wiarę. Z tego podziału wynikają zaś dwie kolejne idee Pascala – trzciny na wietrze i zakładu Pascala, które dopiero teraz można poprawnie zrozumieć.

Trzcina na wietrze

Człowiek sam dla siebie jest istotą niepoznaną. Z jednej strony dysponuje rozumem, który zapewnia mu uprzywilejowane miejsce w świecie, z drugiej – rozum ten jest ograniczony i nie przenika żadnych zagadnień, jakie pozostają w porządku serca. Człowiek jest istotą zdolną przekraczać namysłem swoje miejsce i czas, ale też jest kruchy, skończony, słaby fizycznie. Jak stwierdza sam filozof:

Takie ujęcie istoty ludzkiej sprawia, iż filozofia Pascala bywa rozpatrywana z perspektywy egzystencjalizmuegzystencjalizmegzystencjalizmu, a jej autor bywa uważany za zamierzchłego prekursora tego nurtu. Czy jednak francuski filozof popada w pesymizm, jaki winien wynikać z niemożliwości odpowiedzi na najważniejsze pytania dotyczące egzystencji człowieka? Wręcz przeciwnie – w końcu człowiek jest jedyną istotą, która jest w stanie uświadomić sobie swoją „nędzę”, co w zasadzie czyni go znów istotą uprzywilejowaną.

Można w tym miejscu odnieść mylne wrażenie, iż takie twierdzenie jest paradoksem. Zachodzi tutaj jednak podobne rozumowanie, jak w sokratejskim wiem, że nic nie wiem. Dla Ateńczyka dopiero uświadomienie sobie własnej niewiedzy staje się obiektywnym, niepodważalnym fundamentem wszelkiej wiedzy. Zaś dla francuskiego myśliciela możliwość uświadomienia sobie przez człowieka własnej nędzy czyni go istotą wielką. Człowiek jest więc kruchy i drobny, jak trzcina na wietrze, jednak pośród wszelkiego stworzenia wyróżnia go rozum. Tak, człowiek jest trzciną, ale trzciną myślącą.

Zakład Pascala

R2Eo45I7LlX5I1

Obraz przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Mężczyzna ma owalną twarz. Jego włosy są półdługie, falujące, starannie ułożone. Sięgają ramion. Mężczyzna ma wyraźnie zaznaczone brwi i wyraziste oczy. Jego nos jest duży. Mężczyzna ma niewielkie wąsy i krótką brodę tuż pod dolną wargą. Ubrany jest w obszerną, ciemną szatę. Pod szyją ma duży, biały kołnierz. W ręku trzyma kapelusz.

Trzecią ideą, jaka nieustannie powraca w Myślach Pascala, jest propozycja zakładu o istnienie Boga. Pomimo całej naszej słabości, skończoności i kruchości, dysponujemy rozumem. Rozum ten czyni nas istotami wspaniałymi i wielkimi, choć sam w sobie również jest czymś ograniczonym. Czy można zatem poszukiwać jakiegokolwiek punktu wspólnego pomiędzy porządkiem rozumu a porządkiem serca? Pierwsi filozofowie chrześcijańscy głosili konieczność podporządkowania się rozumu (i filozofii) prawdom objawionym (wyłożonym przez Boga i badanym przez teologię). Średniowieczna scholastykascholastykascholastyka – w myśl rozważań św. Tomasza – zakładała, że rozum i wiara są dwoma skrzydłami tego samego ptaka, muszą więc ze sobą współpracować, aby wypracować pełny ogląd rzeczywistości. Zdaje się jednak, że Pascal był zupełnie odmiennego zdania. Czytając jego dzieło odnosi się nieodparte wrażenie, iż racjonalne rozważania (porządek rozumu) i kwestie wiary (porządek serca) pozostają dla niego czymś, co nie przenika się nawzajem. Czy w takim razie ten omawiany przez niego, porzucony, biedny człowiek, przypominający trzcinę na wietrze, może uzyskać poczucie spokoju i szczęśliwości poprzez racjonalne udowodnienie istnienia Boga, który wyznaczałby jego życiu cel i miał go w opiece? Oczywiście, że nie – dwa wspomniane porządki nie przenikają się w żaden sposób.

Pascal, znów nieco przewrotnie, zamiast dowodów na istnienie Boga, proponuje nam założenie się, że Bóg istnieje. Rozpatrzmy prosty eksperyment myślowy, w którym zmuszeni jesteśmy do zakładu, który brzmi: „Bóg istnieje”.

Jeśli więc założymy, że Bóg istnieje i podejmiemy próbę życia według norm moralnych, jakie ustanowił, to będzie to zakład, na którym nic nie stracimy, a możemy „wygrać” wszystko. Jeśli bowiem Boga nie ma, to w zasadzie nie ponosimy żadnej straty, jeśli będziemy żyć według norm, jakie rzekomo miał wyznaczyć. Ale jeśli istnieje, to w takim razie, poza życiem doczesnym, zyskamy również szczęśliwe życie wieczne. Niepomiernie bardziej opłaca się więc wierzyć w Boga (i żyć według Jego norm), niż w Niego nie wierzyć.

Właśnie dzięki takiemu podejściu ta krucha trzcina na wietrze, jaką jest człowiek, zyskuje stały, obiektywny punkt zaczepienia. Bowiem, pomimo naszej ograniczoności i kruchości, możemy pójść o zakład, dzięki któremu nic nie tracimy, a wygrywamy wszystko – „zgarniamy całą pulę”.

Słownik