Przeczytaj

Handel zbożowy

Z Litwy i Ukrainy oraz z Wielkopolski tylko niewielkie ilości zboża mogły trafić za granicę, spławiane Niemnem lub Odrą. Jeśli przyjmiemy, że ok. 21% plonów należało zachować na wysiew, to okaże się, że aż 3/4 produkcji zbożowej pozostawało w kraju. I jeżeli nawet połowę plonów konsumowano bez wprowadzania na rynek (żywność, pasza dla zwierząt hodowlanych, wyrób alkoholu), to i tak więcej zboża trafiało do polskich miast niż na eksporteksporteksport. Dopiero docenienie roli rynku wewnętrznego w gospodarce Rzeczypospolitej pozwala wyjaśnić, dlaczego folwarki szlacheckiefolwarki szlacheckiefolwarki szlacheckie powstawały także w regionach leżących z dala od dorzecza Wisły.

RMN47w3WqswRq1
Ilustracja jest podzielona na dwie części. Po lewej w porcie kupcy kłaniają się przedstawicielom polskiej szlachty. Po prawej to szlachcice kłaniają się kupcom. sytuacja ma miejsce w porcie. W oddali znajduje się morze, a na nim małe wyspy i liczne okręty.
Zboże płaci, zboże nie płaci, anonimowy obraz z przełomu XVII i XVIII w., w sposób anegdotyczny ukazuje wpływ zmian koniunktury na polskie zboże na relacje społeczne: przy wzroście popytu kupcy nisko kłaniają się właścicielom folwarków, gdy zaś podaż jest większa od potrzeb rynku, to szlachta musi zabiegać o ich względy.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Gdańsk

Mimo że handel zbożowy prowadzony przez Gdańsk miał ograniczony zakres, odegrał on w dziejach Rzeczypospolitej istotną rolę, przesądzając o kierunku gospodarki i przemian społecznych. O wyjątkowej pozycji miasta zadecydowało jego panowanie nad ujściem Wisły, jedynej arterii komunikacyjnej łączącej wnętrze kraju z morzem. Zboże, towar masowy o niskiej wartości jednostkowej, mogło być eksportowane tylko drogą wodną.

R20dfbeoiBfi2
Obraz przedstawia panoramę miasta, które jest otoczone murami, fosą i wałami umocnień. Idą i jadą na koniach do niego liczni ludzie. Z pomiędzy budynków miasta wystają liczne wierze kościołów.
Panorama Gdańska przedstawiona na fragmencie obrazu Widok Gdańska od północnego zachodu ze sztafażem (Przypowieść o Bogaczu i Łazarzu).
Zwróć uwagę na potężne fortyfikacje i liczne wieże kościołów. Wyjaśnij, o czym świadczy tak okazała architektura.
Źródło: Hans Krieg, ok. 1620 r., olej na płótnie, 49 x 172 cm, Muzeum Narodowe w Gdańsku, Wikimedia Commons, domena publiczna.
R1ePrvfw5BqfM1
Obraz przedstawia port w Gdańsku. Na drodze przy rzece stoją i dyskutują liczni ludzie. Wielu z nich sprzedaje lub kupuje przeróżne towary. Prze brzegu stoi mały żaglowiec. Wzdłuż brzegu rzeki znajdują się wysokie wielopiętrowe budynki oraz żuraw.
Handel gdański obraz Wojciecha Gersona, druga połowa XIX wieku. W XVI wieku Gdańsk był nie tylko największym i najbogatszym miastem Polski, ale też jednym z największych miast w Europie. Przybywali tu kupcy, marynarze, artyści i ludzie nauki z całej Europy. Udział Gdańska w handlu bałtyckim wynosił wówczas aż 30 proc.!
Nazwij budynek widoczny po środku obrazu.
Źródło: Wojciech Gerson, Wikimedia Commons, domena publiczna.

Pozycję Gdańska umacniał przywilej nadany mu przez Kazimierza Jagiellończyka w okresie wojny trzynastoletniej, dający gdańszczanom monopolmonopolmonopol na pośrednictwo między kupcami zagranicznymi (głównie holenderskimi) a polską szlachtą. W ten sposób, bez ryzyka związanego z prowadzeniem własnej działalności handlowej na obcych wodach i w obcych portach, kupcy gdańscy osiągali ogromne zyski. Zwolnienie z opłat celnych na rzecz państwa i prawo do zamykania portu wedle własnego uznania czyniło pozycję miasta wyjątkowo korzystną w skali całej strefy bałtyckiej. Nic dziwnego, że rządząca Gdańskiem oligarchiaoligarchiaoligarchia, choć była niemieckiego pochodzenia, nawet w najbardziej dramatycznych okolicznościach – takich jak potop szwedzki czy I rozbiór – zachowywała lojalność wobec Rzeczypospolitej.

Gdańsk wyrósł na największe miasto strefy bałtyckiej i w pierwszej połowie XVII w. osiągnął liczbę ok. 40 tys. mieszkańców. Ponieważ szlachta i magnaci, sprzedawszy na eksport swe zboże, kupowali na miejscu potrzebne towary, znaczna część pieniędzy pozostawała w Gdańsku i jego bezpośrednich okolicach. W skali Rzeczypospolitej, a przynajmniej jej nadwiślańskiej części, Gdańsk odgrywał rolę podobną, jak Amsterdam w gospodarce europejskiej.

RRMop7uywT2PH
Na zdjęciu znajduje się duży podłużny budynek o stromym czerwonym dachu i białych ścianach. Posiada małe okna i kilka kominów. Przed wejściem na dróżce stoi współczesny samochód. Przed budynkiem znajdują się pomniki i park. Za budynkiem rosną drzewa.
Zabytkowe budynki folwarczne w Wojanowie. Ten typ gospodarstwa rolnego istniał na ziemiach polskich już od XII wieku, rozwinął się jednak w XVI wieku. Folwark to gospodarstwo rolno‑hodowlane o wielkości ok. 54‑120 ha, którego produkcja przeznaczona była głównie na sprzedaż. Najczęściej powstawały w bezpośredniej bliskości rzek spławnych, którymi można było wysyłać swoje produkty na eksport.
Źródło: Jacek Halicki, Wikimedia Commons, licencja: CC BY 3.0.

Słownik

folwarki szlacheckie
folwarki szlacheckie

duże gospodarstwo rolne wraz z zabudowaniami należące do szlachty

eksport
eksport

sprzedaż towarów za granicę lub odpłatne świadczenie usług na rzecz kontrahenta zagranicznego

monopol
monopol

wyłączne prawo do produkcji lub handlu w jakiejś dziedzinie; też: przedsiębiorstwo mające takie prawo

oligarchia
oligarchia

system rządów, w którym władzę sprawuje niewielka grupa ludzi, wywodząca się z warstw uprzywilejowanych

pańszczyzna
pańszczyzna

w okresie feudalizmu: obowiązek wykonywania przez chłopów różnego rodzaju prac na rzecz pana

Słowa kluczowe

Gdańsk, gospodarka, Polska, handel, zboże, ostatni Jagiellonowie, państwo polsko‑litewskie

Bibligrafia

E. Kizik, T. Jurek, Historia Polski do 1572, Warszawa 2019.

Wiek XVI w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii i studentów, oprac. M. Sobańska‑Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 1997.

Polska w epoce Odrodzenia. Państwo, Społeczeństwo, Kultura., red. A. Wyczański, Warszawa 1986.

Wprowadzenie
Mapa interaktywna