W państwach demokratycznych funkcjonuje podział władz publicznych polegający na rozproszeniu władzy między organami centralnymi w wymiarze poziomym, ale także w wymiarze pionowym - między instytucjami centralnymi i różnego rodzaju terytorialnymi strukturami politycznymi.

Terytorialne struktury polityczne można podzielić na dwie najważniejsze kategorie. Jedną z nich są samorządy lokalne, niewielkie struktury obejmujące jedną, kilka lub kilkadziesiąt miejscowości, których głównym celem jest zaspokajanie bieżących potrzeb mieszkańców w zakresie usług publicznych. Drugą są struktury regionalne lub subnarodowe, które działają na poziomie regionalnym. Można wyróżnić trzy podstawowe rodzaje takich struktur – ustrojów terytorialnych:

Państwo unitarne

Jednym z najpopularniejszych modeli ustroju terytorialnego we współczesnych demokracjach jest państwo unitarne (jednolite). W takim państwie władza centralna i jednostki podziału terytorialnego tworzą jednolitą strukturę polityczną. Tego rodzaju modele mają swoje historyczne uwarunkowania w scentralizowanej władzy monarszej i braku regionalnych jej ośrodków. W dzisiejszych demokracjach model silnie scentralizowanego państwa występuje stosunkowo rzadko. W większości państw istnieją władze regionalne o pewnym zakresie autonomii, są również organizmy zwane państwami zregionalizowanymi, w których różnice między unitaryzmemunitaryzmunitaryzmem a federacjąfederacjafederacją są bardzo niewielkie. W niektórych państwach unitarnych, ze względów historycznych, istnieją odrębne instytucje, którym władze centralne przekazują pewien zakres samodzielności w podejmowaniu decyzji dotyczących rozwiązywania lokalnych problemów w sytuacji, gdy inne jednostki terytorialne takich kompetencji nie mają. Tego typu rozwiązania nazywamy autonomią, a w przypadku Wielkiej Brytanii – dewolucją. W takich sytuacjach pojawia się asymetria między większą samodzielnością wyodrębnionych terytoriów a scentralizowaną strukturą pozostałej części państwa.

Państwo scentralizowane

W tym modelu ustroju terytorialnego decyzje podejmowane są przez ogólnokrajowe organy władzy. W takim państwie może istnieć podział na mniejsze jednostki terytorialne, ale nie mają one charakteru samorządowego ani kompetencji do podejmowania decyzji dotyczących spraw lokalnych. Podziały takie służą tylko celom administracyjnym, są swego rodzaju przekaźnikami decyzji władz centralnych do społeczności lokalnych. Jednostki administracyjne w państwach scentralizowanych nie mają organów przedstawicielskich, a ich jedynymi władzami są lokalne organy administracji rządowej powoływane przez centralną egzekutywę i działające w jej imieniu. Istnieją dwa modele rządowej administracji terenowej:

Zróżnicowany jest również charakter przedstawicieli władz centralnych w terenie. W Anglii czy Francji urzędnicy lokalni są apolityczni, o ich statusie świadczy wyłącznie poziom kompetencji merytorycznych, natomiast w Polsce wojewodowie wybierani są według klucza partyjnego i reprezentują rządzący aktualnie obóz polityczny.

Decentralizacja i samorząd terytorialny

Proces przekazywania części kompetencji i zadań władz państwowych jednostkom terytorialnym rozpoczął się w większości państw europejskich w XX w. Obecnie ich ustroje terytorialne oparte są na zasadach samorządności, czyli reprezentacji wspólnoty mieszkańców danej jednostki. Ważnym elementem funkcjonowania tych państw jest istnienie pochodzących z wyborów, niezależnych od władz centralnych instytucji samorządu terytorialnego. Działają one dzięki przekazaniu im części kompetencji władz centralnych i pomocy w finansowaniu zadań samorządowych.

Decentralizacja państwa może zostać zagwarantowana w konstytucji lub być tylko elementem prawa wewnętrznego stanowionego ustawami, natomiast wszystkie kompetencje organów samorządowych są zawarte w ustawach, co oznacza, że mogą być zmienione przez większość parlamentarną. Trzeba również pamiętać, że we współczesnych demokracjach nie ma całkowicie zdecentralizowanych państw, a poziom decentralizacji wynika z uwarunkowań historycznych i aktualnych potrzeb społecznych.

Państwa zregionalizowane

To najbardziej zdecentralizowana część państw unitarnych. Jednostkom samorządu terytorialnego (regionom) przyznano tu kompetencje ustawodawcze, które gwarantuje konstytucja, dzięki czemu zakres kompetencji regionów jest niezależny od aktualnych władz centralnych. Jednak przedstawiciele regionów nie biorą udziału w pracach nad zmianami w konstytucji, co teoretycznie oznacza, że uprawnienia instytucji regionalnych mogą zostać ograniczone. Jest to trudne proceduralnie, ale również niebezpieczne z punktu widzenia spokoju wewnątrz państwa. Tego rodzaju próby mogą prowadzić do zamieszek. Dwa klasyczne przykłady państw zregionalizowanych to Włochy i Hiszpania.

Regionalizm ma szczególne znaczenie w państwach wielonarodowych i zróżnicowanych pod względem rozwoju gospodarczego. Wyrasta z nasilających się żądań zwiększenia samodzielności gospodarczej i politycznej obszarów terytorialnych, które są spójne gospodarczo i kulturowo. Pozwala uniknąć separatyzmu, konfliktów i secesji. Tworzy warunki dla autonomii regionów i ich współdziałania w ramach państwa − regiony otrzymują określone kompetencje, a państwo nie ingeruje w ich działanie, dopóki jest ono zgodne z prawem.

Państwa federalne

W państwach federalnychfederacjafederalnych występuje pionowe rozproszenie władzy. Oznacza to, że władza na obszarze danego państwa sprawowana jest nie przez jeden scentralizowany aparat państwowy, ale przez wiele niezależnych ośrodków zarządzających mniejszymi obszarami administracyjnymi. Rząd federalny zajmuje się wyłącznie projektami, które wymagają koordynacji działań tych ośrodków (np. obroną militarną). Można wyróżnić trzy modele powstania federacji:

Podstawowym wyznacznikiem państwa federalnego jest podział kompetencji między władze centralne a części składowe federacji. Podział ten ma charakter konstytucyjny. Zgodnie z tymi założeniami dochodzi do podziału kompetencji na ustawodawcze, należące przede wszystkim do instytucji federalnych, oraz wykonawcze, które są przypisane władzom poszczególnych obszarów. Do władz lokalnych należą przede wszystkim kompetencje z dziedziny edukacji, porządku publicznego oraz usług publicznych. We wzajemnych relacjach ważne jest to, że części składowe federacji nie mogą być zobligowane do wykonywania prawa federalnego jednostronnym aktem władz centralnych, lecz konieczne jest porozumienie między nimi a władzami lokalnymi, najczęściej przez zwiększenie ich uprawnień administracyjnych lub większą dostępność środków federalnych. Kolejnym wyróżnikiem systemu federalnego jest poziom autonomii poszczególnych części składowych. Można go dostrzec w aspekcie ustrojowo‑organizacyjnym, personalnym czy funkcjonalnym.

Autonomia części składowych federacji

Oczywiście w państwie federalnym społeczności lokalne również współuczestniczą w decydowaniu o sprawach federacji, ponieważ suwerenem jest tu naród rozumiany jako ogół obywateli tworzących wspólnotę polityczną. W tego typu państwach nie zawsze istnieją etniczne związki między obywatelami, ale z całą pewnością łączą ich interesy polityczne, a federacyjna forma państwa pomaga utrzymać jedność polityczną pomimo różnic i zapobiegać konfliktom na tle narodowościowym lub kulturowym.

Konfederacja

Struktura ta jest związkiem państw powołanym w celu realizacji określonych zamierzeń. Organy konfederacji wykonują władzę za pośrednictwem organów państw członkowskich. KonfederacjakonfederacjaKonfederacja nie ogranicza prawnie suwerenności poszczególnych państw, ale zobowiązują się one do tego, że pewne funkcje będą wykonywać wspólnie. Państwa wchodzące w skład konfederacji zachowują prawo do ustalania własnych kompetencji oraz kompetencji jednostek terytorialno‑prawnych w swoich granicach. Pozostają państwami suwerennymi i utrzymują osobowość prawno‑międzynarodową. Zwykle w ramach konfederacji wybierany jest wspólny organ w formie zgromadzenia parlamentarnego, w którym części składowe są równouprawnione w głosowaniu, tzn. mają po jednym głosie bez względu na wielkość państwa.

Słownik