Witkacy

RKc3gBERNQWdp1

Obraz przedstawia mężczyznę. Ma pociągłą twarz oraz lekki zarost. Ma brązowe oczy i prosty nos. Na głowie ma czarną puchatą czapkę. Jest ubrany w gruby płaszcz.

Stanisław Ignacy Witkiewicz (1885–1939) doświadczył wielu katastrof – zarówno tych związanych z wydarzeniami historycznymi, jak i dotyczących jego życia osobistego. Wychowywał się w atmosferze młodopolskiej, wśród dekadenckich nastrojów, które ówcześni twórcy – między innymi jego ojciec Stanisław Witkiewicz (1851–1915) – usiłowali przełamać nowymi ideami rozwoju duchowego lub artystycznego. Witkacy poświęcił się sztuce, która stanowiła – jego zdaniem – główną wartość ludzkiego życia i remedium na poczucie pustki. Z czasem zaczął jednak wieszczyć, że i ten przejaw człowieczeństwa zaniknie, a ludzkie życie zostanie w przyszłości całkowicie pozbawione indywidualizmu, a zatem również twórczości. Witkacy boleśnie przeżył samobójstwo swojej narzeczonej, Jadwigi Janczewskiej (1889–1914). Podróż do Nowej Gwinei, podjęta w celu odzyskania zdrowia psychicznego, nie przyniosła spodziewanego ukojenia. Pisarz wrócił do Europy, w której właśnie wybuchła I wojna światowa. Zaciągnął się wówczas do wojska carskiego. W Rosji był świadkiem rewolucji październikowej, która zmieniła jego postrzeganie rzeczywistości. Tematyka katastroficzna pojawiała się odtąd niemal we wszystkich jego dziełach. Przykładem tej tendencji jest również dramat Szewcy.

Życie bez idei

Z większości dzieł Witkacego można wyczytać przekonanie o tym, że wiek XX jest czasem wymierania wartości, którymi żyła dotychczas ludzkość. Autor Szewców wymienia trzy podstawowe dziedziny twórczości człowieka określające jego egzystencję. Są to kolejno: religia, sztuka i filozofia. Przez wieki każda z nich zapewniała jednostce sens życia, porządkowała wizję świata, dawała szczęście i spełnienie. W miarę rozwoju cywilizacyjnego ludzie przestali jednak odczuwać te wartości jako istotne. Z kolei współczesna sztuka w poszukiwaniu nowości skłoniła się do wynaturzonych form. Filozofia zaś wkrótce znajdzie swój koniec w postaci doskonałego systemu, który będzie odpowiedzią na wszystkie pytania.

Witkiewicz uważał skutki tych przemian za pozytywne dla sprawnego funkcjonowania społeczeństwa. Lecz dla indywiduum, nazywanego przez niego „Istnieniem Poszczególnym”, wymieranie wartości oznacza katastrofę. Gdy nie istnieje żadna idea, której można się poświęcić, tajemnica, którą można zgłębić, ani cel, do którego można dążyć, życie jednostki staje się zupełnie bezwartościowe i nudne. To przekonanie często wyrażają bohaterowie dzieł Witkacego, na przykład Sajetan Tempe z Szewców:

Spuścizna literacka Witkacego jest świadectwem poszukiwania nowej wartości, która mogłaby zastąpić stare. Bohaterowie Szewców próbują wszelkich sposobów zapełnienia egzystencjalnej pustki, a rzeczywistość dookoła nieustannie się zmienia pod wpływem kolejnych rewolucji. Witkiewicz często ukazuje, że u podłoża ich pragnień najczęściej znajduje się desperacja. Wyraża przekonanie o bezpowrotnym przeminięciu okresu wielkich idei.

Niemożność nasycenia

W czasie bankructwa systemów religijnych, filozoficznych i społecznych, które kształtowały wcześniej obraz świata, szczególnie trudny jest los jednostek wrażliwych. Większość postaci Witkacowskich dramatów i powieści to ludzie głęboko refleksyjni, o bogatym życiu wewnętrznym. Nie są w stanie zadowolić się prozą życia, poszukują wciąż nowych wrażeń – intelektualnych, duchowych, a także cielesnych. Jednak żadne, nawet najmocniejsze doświadczenie, nie daje im oczekiwanego nienasycenia.

To nienasycenie Witkacy nazywa „metafizycznymmetafizykametafizycznym”, ponieważ w jego przekonaniu nie wynika ono z samej materialnej kondycji człowieka. Zwraca uwagę na stopień uświadomienia właściwy tylko ludziom. Człowiek postrzega siebie jako istotę odrębną od świata, mimo że z tego świata pochodzi i w nim został ukształtowany. Stąd wynika zadziwienie własnym istnieniem, doświadczane mocno zwłaszcza przez osoby uwrażliwione, zwane przez Witkiewicza schizoidamischizoidschizoidami. Ta właściwość ludzkiej natury odpowiada za nasze człowieczeństwo, ale w dobie przemian cywilizacyjnych staje się źródłem cierpienia:

Ludzie, którzy zdolni są jeszcze do przeżywania „uczuć metafizycznych” w czasach, gdy tradycyjne sposoby ich doświadczania zanikają, mają przed sobą trudny los. Stoją przed tragicznym wyborem: albo skazać się na wieczne niespełnienie, albo porzucić człowieczeństwo i poddać mechanizacji życia czy – mówiąc językiem Witkacego – ulec „zbydlęceniu”.

RkuxJ3sre4DBc

Na zdjęciu znajduje się mężczyzna. Stoi za potłuczoną taflą szkła.

Zanikanie indywiduum

Dramat wrażliwych jednostek nie ma optymistycznego zakończenia. Zdaniem Witkacego uczucia wyższe są skutkiem ubocznym rozwoju świadomości i wkrótce zanikną. Kluczowym powodem jest – według pisarza – coraz większe uspołecznienie ludzkości. We współczesnym świecie rządzonym przez masy poszczególni ludzie nie mają znaczenia. Jeśli skupiają się na swych wewnętrznych przeżyciach, są dla ogółu nieużyteczni. Ich gatunek skazany jest na wymarcie – otwarte pozostaje tylko pytanie, kiedy to nastąpi:

R1JVgFaNxh1no

Obraz przedstawia kobietę i mężczyznę. Kobieta obejmuje rękę mężczyzny. Mężczyzna ma zniekształcone, wydatne czoło, orli nos oraz nienaturalnie wielką rękę. Spogląda na kobietę.

Wyobraźnię Witkacego można nazwać katastroficzną. Zdaniem autora Szewców najbardziej przerażające nie są jednak przewroty polityczne mogące wydarzyć się w przyszłości. Rewolucje i walki zbrojne są tylko tłem, na którym przebiega o wiele straszliwsza przemiana. Być może przyszła ludzkość funkcjonująca na podobieństwo mrowiska będzie szczęśliwa, lecz pozbawi się wszelkiej wartości nadającej sens egzystencji – utraci człowieczeństwo na rzecz społeczeństwa nasyconych marionetek.

Słownik