Jednym z głównych celów hitlerowskiej polityki narodowościowej była stopniowa izolacja osób pochodzenia żydowskiego i ich społeczne napiętnowanie. W dalszej perspektywie wiązało się to z grabieżą żydowskiego majątku oraz wyzyskiem poprzez przymusową pracę. Ostatnim etapem realizacji planu zagłady miała być całkowita eksterminacja ludności żydowskiej z terytoriów znajdujących się pod władzą III Rzeszy. 20 stycznia 1942 r. na konferencji w berlińskiej dzielnicy Wannsee zebrała się grupa wysoko postawionych nazistowskich funkcjonariuszy. Przewodził im Obergruppenführer SS Reinhard Heydrich. Podczas spotkania zatwierdzono podjętą już wcześniej decyzję dotyczącą „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej”. Rozwiązanie to polegać miało na ludobójstwie, którego koordynatorem stał się Adolf Eichmann. Skutkiem był Holokaust – masowa zagłada blisko 6 mln osób.
Śmierć za podanie szklanki wody
R1cdWqgqr5wzR1
W październiku 1941 r. generalny gubernator Hans Frank wydał trzecie z kolei rozporządzenie, dotyczące przebywania na obszarze Generalnego Gubernatorstwa. Dokument wprowadzał na okupowane przez Niemców terytorium Generalnego Gubernatorstwa następującą zasadę:
Żydzi, którzy bez upoważnienia opuszczają wyznaczoną im dzielnicę, podlegają karze śmierci. Tej samej karze podlegają osoby, które takim Żydom świadomie dają kryjówkę. Podżegacze i pomocnicy podlegają takiej samej karze jak sprawca, czyn usiłowany karany będzie jak czyn dokonany. W lżejszych wypadkach można orzec ciężkie więzienie. Zawyrokowanie następuje przez Sądy Specjalne.
p1 Cytat za: Verordnungsblatt für das Generalgouvernement (Dziennik rozporządzeń dla Generalnego Gubernatorstwa), 1941, Nr 95 (15 Oktober), O ograniczeniach pobytu w Generalnym Gubernatorstwie, rozporządzenie z dnia 15 października 1941 r.
Postawy wobec ukrywającej się ludności żydowskiej bywały różne. Niektórzy Polacy byli obojętni, inni wydawali Żydów Niemcom, jeszcze inni w zamian za udzielenie schronienia żądali zapłaty. Jednak to właśnie Polacy spośród wszystkich nacji świata wykazali się w latach 1939–1945 najbardziej bohaterską postawą. Potwierdzają to dane liczbowe, wskazujące na największą liczbę Polaków z tytułem Sprawiedliwych wśród Narodów Świata. Żydom pomagały polskie organizacje, Rząd Polski na uchodźstwie, struktury Państwa Podziemnego oraz zwykli obywatele – grupy zróżnicowane pod względem wykształcenia, statusu majątkowego i poglądów politycznych.
RRaVHPqdZ0Td1
Polska ludność cywilna, niosąc wsparcie Żydom, narażała życie swoje i swoich bliskich. Karano każdy akt pomocy, a skala terroru z tym związana była nieporównywalna z żadnym innym krajem okupowanym przez III Rzeszę. Przykładem może być wydarzenie z 22 marca 1943 r.: w Mszanie Dolnej zamęczono na śmierć chłopa, który sprzedał Żydowi kartofle.
RVlax5Knp5mKo1
Niekiedy nawet najbardziej niezłomnych Polaków ogarniały wątpliwości dotyczące sensu i możliwości zrealizowania podjętych działań. Wśród ratujących funkcjonowało pojęcie „dobrego i złego” wyglądu. Pseudonaukowe nazistowskie teorie, podziały rasowe, ale też codzienne stereotypy upowszechniły opinię, że Aryjczyka można rozpoznać m.in. po blond włosach i niebieskich oczach, natomiast Żydzi odznaczają się ciemnymi włosami i oczami oraz dużym nosem. Aryjski i semicki wygląd zewnętrzny, który miał świadczyć o przynależności do danej rasy, podsumowała w swych wspomnieniach Margot Kleinberger, ocalała z zagłady niemiecka Żydówka:
Na ulicy obrzucali nas wyzwiskami i kamieniami. „Der Sturmer” i inne nazistowskie gazety codziennie donosiły o potwornych czynach, popełnianych rzekomo przez nas, złych Żydów. Publikowano karykatury Żydów o zgarbionych plecach, zakrzywionych nosach i czarnych kręconych włosach. Nie wiedziałam nigdy, kogo mieli na myśli, bo nie znałam nikogo, kto rzeczywiście tak wyglądał. Żydzi, których znałam, byli najczęściej wysocy, jasnowłosi i niebieskoocy. Jednakże propaganda odnosiła skutek i niebawem wszyscy staliśmy się niechronioną zwierzyną.
p2 Cytat za: Margot Kleinberger, Oznaczona numerem VIII/1387 przeżyła jako dziecko w Theresienstadt, Tczew 2011, s. 30.
RMqnEAiPPY6Nh
Ile istnień udało się ocalić?
RxaCz3uAb200M1
Niełatwo określić liczbę Żydów ocalonych przez swoich polskich sąsiadów. Nie wiadomo, ilu było tych, którzy ukrywali się u osób prywatnych niezaangażowanych w działalność żadnych formalnych grup. Często też ocaleni, ze względu na swój dziecięcy wiek, nie zdawali sobie sprawy, że dla ich dobra zostali odebrani rodzicom, a żydowską tożsamość zmieniono im na polską. Twórcy oraz działacze najbardziej znanej komórki konspiracyjnej niosącej pomoc – Rady Pomocy Żydom „Żegota” – oszacowali, że liczba ich podopiecznych, którzy przeżyli wojnę, wynosi 40‑50 tys. osób.
Richard C. Lukas, amerykański historyk polskiego pochodzenia w swojej pracy z 1990 r. Zapomniany holokaust. Polacy pod okupacją niemiecką 1939–1944 zaznacza, że uratowanych może być od 40 do 120 tys. Podobne dane podaje Instytut Pamięci Narodowej, zaznaczając, że na terenach okupowanej Polski ocalono między 30 a 120 tys. osób narodowości żydowskiej. Nie można jednoznacznie odpowiedzieć na pytanie, ilu Polaków zamordowano za niesienie pomocy Żydom. Władysław BartoszewskiWładysław BartoszewskiWładysław Bartoszewski w książce Polacy, Żydzi, okupacja: fakty, postawy, refleksje pisze:
Władysław Bartoszewski
(1928‑2014) polski polityk, dziennikarz, pisarz, działacz społeczny i historyk. Były więzień hitlerowskiego obozu zagłady KL Auschwitz. Współpracownik Rady Pomocy Żydom, uczestnik powstania warszawskiego, żołnierz Armii Krajowej oraz działacz Polskiego Państwa Podziemnego. Autor blisko 40 książek i prawie 1500 artykułów, głównie na temat okupacji niemieckiej. Dyplomata odznaczony Orderem Orła Białego oraz honorowy obywatel państwa Izrael. W 1963 r. w imieniu Rady Pomocy Żydom „Żegota” odebrał odznaczenie Sprawiedliwy wśród Narodów Świata. Indywidualne odznaczenie Sprawiedliwy wśród Narodów Świata otrzymał w 1966 r.
Ogólna liczba bezpośrednich krwawych ofiar akcji pomocy Żydom w Polsce nie jest znana, a dokładne zarejestrowanie wszystkich tego rodzaju przypadków, czy nawet ich większości, nie jest w ogóle możliwe: bardzo wiele zainteresowanych rodzin polskich i żydowskich nie żyje, powojenne ruchy migracyjne utrudniają odnalezienie świadków wydarzeń, znaczna część materiałów dowodowych, gromadzonych w archiwach organizacji tajnych, uległa zniszczeniu w Warszawie, w okresie powstania 1944 r.
p3 Cytat za: Władysław Bartoszewski, Polacy, Żydzi, okupacja: fakty, postawy, refleksje, Kraków 2016.
Żegota
Na terenach polskich powstała jedyna w Europie konspiracyjna organizacja ratująca ludność żydowską. Rada Pomocy Żydom „Żegota”Rada Pomocy Żydom „Żegota”Rada Pomocy Żydom „Żegota” ukształtowała się 4 grudnia 1942 przy Delegaturze rządu RP na Kraj w miejsce Tymczasowego Komitetu Pomocy Żydom im. Konrada Żegoty, który powstał 27 września 1942. Skupiała wielu działaczy różnych środowisk, głównie katolickich, i zajmowała się ukrywaniem Żydów, uciekinierów z gettgettogett, oraz ratowaniem żydowskich dzieci. Współpracowała z sierocińcami, zakonami i prywatnymi rodzinami. Żegota zajmowała się opracowywaniem planów ucieczki, zdobywała pieniądze i organizowała fałszywe dokumenty.
ROpUbOLfs4VBk
Szmul ZygielbojmSzmulSzmul Zygielbojm o współdziałaniu Polaków i Żydów w okupowanej Polsce pisał tak:
Szmul
Szmul Zygielbojm (1895‑1943) – polityk, członek Bundu (Powszechnego Żydowskiego Związku Robotniczego), radny Warszawy i Łodzi, sekretarz generalny sekcji Żydowskiej Centralnej Komisji Związków Zawodowych, od 1942 r. członek Rady Narodowej RP w Londynie. Po upadku powstania w getcie żydowskim popełnił samobójstwo, protestując przeciw bierności świata wobec zagłady Żydów.
Muszę tu wspomnieć, że ludność polska ofiarowuje Żydom wszelką możliwą pomoc i sympatię. Solidarność ludności polskiej ma dwa aspekty: po pierwsze, znajduje wyraz we wspólnym cierpieniu, po drugie, w ciągle prowadzonej wspólnie walce z nieludzką potęgą okupanta. Walka z ciemiężcami toczy się nadal, twardo, uparcie, tajnie, toczy się nawet w getcie, w warunkach tak straszliwych i nieludzkich, że trudno je opisać lub wyobrazić sobie. Kilkadziesiąt gazet wychodzi w gettach, setki zaś ukazuje się poza ich murami. Ludność polska i żydowska pozostaje w stałym kontakcie, wymienia gazety, poglądy, instrukcje. Mury getta nie oddzieliły naprawdę ludności żydowskiej od Polaków. Polskie i żydowskie masy pracujące walczą nadal ramię w ramię o wspólne cele, tak właśnie, jak walczyły przez wiele lat w przeszłości.
p4 Cytat za: przedmowa pt. It is true do broszury Stop them Now. German Mass-murder of Jews and Poland, Londyn 1942, [w:] Władysław Bartoszewski, Polacy, Żydzi, okupacja: fakty, postawy, refleksje, Kraków 2016, s. 55.
Sprawiedliwi wśród Narodów Świata
Kto ratuje jedno życie, ratuje cały świat – ta pochodząca z Talmudu sentencja widnieje na medalach wydawanych przez Instytut Pamięci Męczenników i Bohaterów Yad VashemYad VashemYad Vashem w Jerozolimie Sprawiedliwym wśród Narodów Świata. Według przyjętej przez Yad Vashem definicji Sprawiedliwy to osoba pochodzenia nieżydowskiego, która podczas II wojny światowej aktywnie i w sposób ciągły wspierała akcję ratowania Żydów lub udzielała Żydom schronienia bez wynagrodzenia. Jest to również podstawowy warunek uprawniający do otrzymania tego tytułu.
R180SxN8KL7ym
RS4yWCbfEF5x9
W dniu 1 stycznia 2019 r. liczba Polaków uhonorowanych medalem Sprawiedliwych wśród Narodów Świata w uznaniu ich zasług wynosiła 6992 osoby, z czego ponad 700 odznaczono pośmiertnie. Polscy Sprawiedliwi stanowią największą grupę ratujących na świecie.
Polscy Sprawiedliwi
ReyPu0VApF2Rn
Słownik
getto
getto
(wł. ghetto) odizolowana część miasta, zamieszkana przez określoną mniejszość, np. narodową, etniczną, religijną; w państwach okupowanych przez III Rzeszę naziści tworzyli zamknięte, otoczone murami i strzeżone getta, w których przymusowo osiedlano ludność żydowską z danego terenu
Rada Pomocy Żydom „Żegota”
Rada Pomocy Żydom „Żegota”
polska humanitarna organizacja podziemna działająca w latach 1942–1945, jako organ polskiego rządu na uchodźstwie; jej zadaniem było organizowanie pomocy dla Żydów w gettach oraz poza nimi; kryptonim „Żegota” nadała Radzie Zofia Kossak‑Szczucka, czerpiąc z III cz. Dziadów Adama Mickiewicza, Żegota był w Dziadach epizodyczną postacią, więźniem opowiadającym o atmosferze strachu panującej na Litwie
Szewach Weiss
Szewach Weiss
ur. w 1935 w Borysławiu izraelski polityk dyplomata, profesor, poseł parlamentu izraelskiego (Knesetu) w latach 1981–1999; w latach 2001–2003 ambasador Izraela w Polsce, kawaler Orderu Orła Białego; uciekł z rodziną z getta, najpierw ukrywał się u Ukrainki Julii Lasotowej, później u Polaków: małżeństwa Anny i Michała Góralów oraz Marii Potężnej
szmalcownik
szmalcownik
w czasie okupacji niemieckiej osoba szantażująca lub wymuszająca okup na ukrywających się Żydach lub ludziach, którzy im pomagali; słowo pochodzi z gwary więziennej od określenia „pieniądze użyte bez przestrzegania prawa”; określenia „szmalec”, „szmal” oznaczały pieniądze
szmuglować
szmuglować
przemycać, nielegalnie przewozić przez jakąś granicę towary lub przeprowadzać przez nią ludzi
Yad Vashem
Yad Vashem
Instytut Pamięci Męczenników i Bohaterów Holokaustu – poświęcony żydowskim ofiarom Holokaustu, założony w 1953 r. w Jerozolimie; Instytut składa się z Nowego Muzeum Historycznego wraz z Salą Imion, gdzie przechowywane są dane o Ofiarach Holokaustu, Izby Pamięci, Ogrodu Sprawiedliwych wśród Narodów Świata, dwóch galerii sztuki, synagogi, archiwum i biblioteki, Doliny Zabitych Wspólnot i Międzynarodowej Szkoły Nauczania o Holokauście; poza tym na terenie Yad Vashem znajduje się kilkanaście mniejszych i większych pomników poświęconych m.in. zamordowanym w czasie Holokaustu dzieciom, żydowskim partyzantom i żołnierzom; jeden z pomników to urwany wiadukt kolejowy, na którym stoi wagon towarowy służący podczas II wojny światowej do przewożenia Żydów do obozów zagłady
Słowa kluczowe
ostateczne rozwiązanie, Eichmann, getto, pomoc, Żegota, Sprawiedliwi wśród Narodów Świata, niemiecka polityka eksterminacji, II wojna światowa
Bibliografia
J. Leociak, Ratowanie. Opowieści Polaków i Żydów, Kraków 2010.
W. Bartoszewski, Pisma wybrane, t. 1, 1942–1957, Kraków 2007.
W. Bartoszewski, Polacy, Żydzi, okupacja, Kraków 2016.
S. Korboński, Polacy, Żydzi i Holocaust, Instytut Pamięci Narodowej 2011.