Ilustracja interaktywna. Zdjęcie przedstawia drzewo. Znajdują się na nim nazwiska. Elementy ilustracji interaktywnej: 1. Irena Sendlerowa. Zdjęcie przedstawia lekko uśmiechniętą kobietę w stroju pielęgniarki. ^{domena publiczna, Wikimedia Commons}
Irena Sendlerowa (z domu Krzyżanowska) to jedna z najbardziej znanych polskich Sprawiedliwych wśród Narodów Świata. Przed wojną pełniła funkcję pracowniczki socjalnej i psychoterapeutki. Podczas II wojny światowej brała czynny udział w konspiracji - a w końcu także w strukturach Rady Pomocy Żydom. Jako pielęgniarka, wraz z grupą innych kobiet, uratowała z warszawskiego getta kilkaset żydowskich dzieci. Po zamknięciu przez Niemców getta w listopadzie 1940 r., Sendlerowa przedostawała się swobodnie za jego mury aż do stycznia 1943 r. dzięki przepustce otrzymanej od dyrektora Miejskich Zakładów Sanitarnych. Działając początkowo na własną rękę, przynosiła ze sobą leki, pieniądze, żywność i odzież. W styczniu 1943 r. nawiązała kontakt z Julianem Grobelnym „Trojanem”, prezesem Rady Pomocy Żydom „Żegota” i pod pseudonimem „Jolanta” rozpoczęła misję w ramach działań organizacji. Przekazywała pieniądze podopiecznym i zajmowała się szukaniem schronienia dla żydowskich dzieci. Przyjmuje się, że działalność Ireny Sendlerowej przyczyniła się do uratowania ok. 2500 żydowskich dzieci. Zdjęcie przedstawia trójkę dzieci. Dziecko po lewej stronie leży na ziemi, twarz jest niewidoczna. Po środku siedzi chłopczyk. Po prawej siedzi dziewczynka, która krzyczy i płacze. ^{domena publiczna, Wikimedia Commons}
Bezdomne dzieci w warszawskim getcie, rok 1941. Zdjęcie przedstawia starszą kobietę, która siedzi na krześle. Ma krótkie, siwe włosy, czarne nakrycie głowy oraz zmarszczki na twarzy. Ubrana jest w czarno-złoty strój. ^{CC BY SA 2.5, fot. Mariusz Kubik, Wikimedia Commons}Irena Sendlerowa w 2005 r., trzy lata przed śmiercią., 2. Rodzina Ulmów. Zdjęcie przedstawia kobietę i mężczyznę. Kobieta obejmuje mężczyznę. Kobieta ma zamknięte oczy i spięte włosy. Mężczyzna ma krótkie włosy oraz wąsy. ^{domena publiczna, Wikimedia Commons}
Wiktoria i Józef Ulmowie

Józef i Wiktoria Ulmowie byli rolnikami z miejscowości Markowa na Podkarpaciu. W połowie 1942 r. ukryli w swoim domu dwie żydowskie rodziny: jedną z Łańcuta i jedną z rodzimej wsi. Na poddaszu przez ponad rok przebywało nielegalnie w sumie osiem osób. Wcześniej jednej z rodzin, Goldmanom, schronienia udzielał za opłatą Włodzimierz Leś. Był on polskim policjantem w służbie niemieckiej. Ostatecznie Goldmanowie przestali płacić Lesiowi i znaleźli nową kryjówkę. Ten, wiedząc gdzie przebywają, złożył donos Niemcom. W jego rezultacie 24 marca 1944 r. hitlerowcy zamordowali Józefa i Wiktorię (była wówczas w ciąży), szóstkę ich dzieci oraz wszystkich ukrywających się w ich domu Żydów.

Egzekucja Ulmów w relacji świadków:
Wśród rozpaczliwych krzyków dzieci niemieccy żandarmi zaczęli się zastanawiać, co z nimi począć. Po naradzeniu się z kompanami, Dieken zdecydował, że należy je zastrzelić. Nawojski widział, jak trójkę lub czwórkę dzieci własnoręcznie rozstrzelał Kokott. Jego słowa wypowiedziane po polsku do furmanów wryły mu się głęboko w pamięć: „Patrzcie, jak giną polskie świnie – które przechowują Żydów”. Zginęli: Stasia (lat 8), Basia (lat 6), Władzio (lat 5), Franuś (lat 4), Antoś (lat 3) i Marysia (1,5 roku). W ciągu kilku chwil z rąk oprawców zginęło siedemnaście osób.

^{Źródło: Mateusz Szpytma, Kaźń rodziny Ulmów. Polska rodzina zamordowana za ratowanie Żydów, nowahistoria.interia.pl, 24 marca 2014.}
Zdjęcie przedstawia grupę małych dzieci wraz z dorosłą kobietą. ^{domena publiczna, Wikimedia Commons}
Wiktoria Ulma z dziećmi. Wcześniej Ulmowie ofiarowali pomoc także innej żydowskiej rodzinie. Wiktor pomógł uciekinierom zbudować ziemiankę w lesie nieopodal Markowej i przynosił im żywność. Niemcy odkryli schronienie, zabijając trzy kobiety i dziecko. Ulmom udało się wtedy ujść z życiem, gdyż okupanci nie powiązali tej sprawy z żadnym mieszkańcem ich wsi., 3. Jan Żabiński. Zdjęcie przedstawia starszego, łysego mężczyznę w okularach. Ubrany jest w garnitur. Siedzi na krześle. Na jego kolanach znajduje się pies. ^{domena publiczna, Wikimedia Commons}
Jan Żabiński, dyrektor warszawskiego Ogrodu Zoologicznego, przeprowadził jedną z najbardziej oryginalnych akcji ratowania ludności żydowskiej. Jej miejscem był teren dobrze znanego dyrektorowi ZOO. Żabiński, by dać schronienie nielegalnie wyprowadzanym z getta Żydom, wykorzystywał na przykład zaplecze lwiarni, klatki dla zwierząt, kanały, przejścia podziemne oraz inne opustoszałe pomieszczenia ogrodu. W ciągu trzech lat uratował setki osób. Niektóre z nich Żabiński wraz z żoną Antoniną ukrywali także w piwnicy swojej willi. Historię Żabińskich opisała w książce Azyl Diane Ackerman (Bestseller na liście „New York Timesa" i nagroda Orion za rok 2008), a zobrazował w 2017 r. amerykański reżyser Niki Caro w filmie fabularnym pt. The Zookeeper's Wife (polskie tłumaczenie Azyl).
Zdjęcie przedstawia murowane wejście pod ziemię, nad którym umieszczona jest szklana gablota z napisem. ^{CC BY SA 4.0, fot. Klarqa, Wikimedia Commons}
Zachowane wejście do tunelu dla ukrywających się Żydów przy willi Żabińskich, mieszczącej się na terenie zoo., 4. Leopold Socha. Zdjęcie przedstawia grupę kobiet za płotem z drutu kolczastego. Po drugiej stronie płotu stoi uzbrojony żołnierz. ^{domena publiczna, Wikimedia Commons}
Getto we Lwowie. Zdjęcie pochodzi z maja 1942 r. - przebywało nim wtedy 84 tys. Żydów. Rok wcześniej liczba ta wynosiła 106 tys.

Leopold Socha podczas II wojny światowej był pracownikiem lwowskiego Zakładu Oczyszczania Miasta. Jego obowiązkiem było sprawdzanie stanu technicznego kanałów ściekowych. Podczas jednego z obchodów, w maju 1943 r., spotkał ukrywającego się pod ziemią uciekiniera z lwowskiego getta, Icchaka Chigera. Socha postanowił znaleźć we lwowskich kanałach schronienie dla dziesięciu Żydów. Przynosił im też jedzenie. Pomagali mu w tym koledzy z pracy - Stefan Wróblewski i Jerzy Kowalow. Początkowo brał od ukrytych Żydów pieniądze, później pomagał im za darmo. Po zakończeniu wojny razem z żoną i córką oraz ocalonymi przez siebie Żydami wyjechał do Gliwic. Zginął 12 maja 1946 r. pod kołami radzieckiej wojskowej ciężarówki, ratując życie swojemu dziecku.
O czynach Leopolda Sochy świat mógł się dowiedzieć dzięki autobiografii Krystyny Chiger, która przetrwała we lwowskich kanałach czternaście miesięcy. Książka zatytułowana "Dziewczynka w zielonym sweterku” stała się również podstawą scenariusza filmu Agnieszki Holland pt. „W ciemności” (2011 r.)., 5. Matylda Getter. Zdjęcie przedstawia kobietę w stroju zakonnicy. ^{lic. edukacyjna, Wikimedia Commons}
Matylda Getter przed wybuchem II wojny światowej pełniła funkcję naczelnej matki przełożonej prowincji warszawskiej Zgromadzenia Sióstr Franciszkanek Rodziny Maryi.

Jako doświadczona działaczka społeczna oraz oświatowo-wychowawcza matka Matylda przez cały okres wojny działała na rzecz pokrzywdzonych. Wspierała aresztowanych, karmiła głodnych i udzielała schronienia potrzebującym. Swoją funkcję wykorzystywała do tego, aby w sierocińcach prowadzonych przez zakonnice ukrywać dzieci z warszawskiego getta. Dzięki temu franciszkankom udało się ocalić podczas II wojny światowej ok. 500 dzieci i 250 dorosłych. Jedna z osób, które przetrwały, urodzona w 1922 r. we Lwowie Lila Goldsmith, tak po latach wspominała swoją wybawicielkę:
Nie zapomnę do końca życia tego momentu. Matka Getter była w tym małym ogródku na Hożej, zbliżyłam się do niej, powiedziałam, że nie mam gdzie się podziać, że jestem Żydówką, a więc wyjęta spod prawa. Na co matka mi odpowiedziała i tu przytaczam jej słowa: Dziecko moje, ktokolwiek przychodzi na nasze podwórko i prosi o pomoc, w imię Chrystusa, nie wolno nam odmówić«

^{Źródło: Anna Puścikowska, Wojenne siostry, Kraków 2019, s.31}

Siostra Matylda przeżyła wojnę i zmarła w 1968 r. Za swoją działalność została w 1985 r. uhonorowana przez Instytut Yad Vashem pośmiertnie., 6. Todor i Eugenia Krzyczkowscy. Historię bohaterskiej postawy małżeństwa Krzyczkowskich z miejscowości Krzyczki położonej 50 km od Warszawy relacjonuje Jacek Leociak. Uratowali oni rodzeństwo - 13-letnią Chanę i 19-letnią Chaię Ajzenfisz, które długo szukały schronienia po ucieczce z warszawskiego getta.
[…] Zapukały do drzwi dużego drewnianego domu. Otworzyła im Eugenia Krzyczkowska. Dziewczynki wyglądały okropnie. Były brudne, obdarte, stojace resztkami sił na nogach. Poprosiły o coś do jedzenia. Czyniły tak już od wielu tygodni. Zapewne nie spodziewały się, że akurat w tym domu zostaną potraktowane inaczej. Pani Eugenia wprowadziła je natychmiast do środka. Rozebrała małe uciekinierki, wykąpała, nakarmiła, wyrzuciła brudne łachy i ubrała w stare rzeczy córki Barbary. Po czym oświadczyła: dalej nigdzie nie pójdziecie, zostaniecie u nas.
Mąż zaakceptował decyzję żony, choć oboje doskonale zdawali sobie sprawę co grozi za ukrywanie Żydów. Dziewczynki […] jadły, spały i przebywały w domu, traktowane jak rodzina. Tak były zresztą przedstawiane sąsiadom – jako dzieci z dalekiej rodziny. Siostry rozdzielono dla bezpieczeństwa, ale także dlatego, że dwie trudno było w tamtych czasach utrzymać. Starsza, Chana została w domu razem z Eugenią Krzyczkowską oraz jej dziećmi, Barbarą i Czesławem. Tam została zameldowana na nazwisko Hanna Walaśkiewicz. Młodszą Chaję po tygodniu czy dwóch przyjęła do siebie mieszkająca w tej samej wsi siostra Teodora Krzyczkowskiego – pani Zakrzewska.

^{Źródło: Jacek Leociak, Ratowanie. Opowieści Polaków i Żydów, Kraków 2010, s.124.}, 7. Maria Kotarba. Zdjęcie przedstawia kobietę w pasiastym stroju z wyszytym numerem. Na głowie ma zawiązaną chustę. ^{domena publiczna, Wikimedia Commons}
Maria Kotarba jako więźniarka Auschwitz, otrzymała tam przydomki „Anioł z Oświęcimia” i „Mateczka z Oświęcimia”.

Sprawiedliwą Wśród Narodów Świata uznana została pośmiertnie w 2005 r. za „ryzykowanie życia na rzecz ratowania żydowskich więźniów w dwóch obozach koncentracyjnych”. Do Auschwitz trafiła w 1943 r., gdy Gestapo aresztowało ją jako kurierkę polskiego Państwa Podziemnego. W Oświęcimiu przystąpiła do obozowego ruchu oporu i opiekowała się innymi więźniarkami. Jednym z działań Kotarby była akcja wprowadzenia do obozu Żydówki Leny Bankier, jako polskiego więźnia politycznego - zmieniono jej tożsamość na aryjską (Lena Mańkowska). Obie kobiety przeżyły wojnę. Maria Kotarba zmarła w 1956 r. w wieku 49 lat.