Przeczytaj
Droga do autonomiiautonomii
Wydarzenia Wiosny Ludów skłoniły cesarza Franciszka Józefa I do złagodzenia reżimureżimu i wyjścia naprzeciw oczekiwaniom narodów zamieszkujących monarchię. W ramach reform ustroju państwa zamiast urzędu gubernatora wprowadzono funkcję namiestnika. Od 1849 r. sprawowali ją Polacy: najpierw Wacław Zaleski, potem Agenor GołuchowskiAgenor Gołuchowski. W 1860 r. w urzędach i sądach galicyjskich można było już załatwić sprawy, posługując się językiem polskim lub ruskim, a nie tylko niemieckim. Tak zwany patent lutowy wydany przez cesarza w 1861 r. podzielił władzę ustawodawczą na ogólnopaństwową i krajową, co de facto oznaczało przemianę scentralizowanej monarchii w federację. Proces ten uległ przyspieszeniu na skutek klęski Austrii w wojnie z Prusami w 1866 r.
W drugiej połowie XIX w., po klęsce powstań narodowych, wśród dużej części polskich działaczy politycznych (zwłaszcza w zaborach austriackim i pruskim) przeważać zaczęły tendencje ugodowe. Postulowano rezygnację z walki zbrojnej o odzyskanie niepodległości na rzecz pokojowych działań w celu uzyskania jak najszerszej autonomii i prawa do swobodnego rozwoju kultury narodowej. W środowisku polityków galicyjskich przewagę zdobyli konserwatyścikonserwatyści, zwolennicy współpracy z władzą zaborczą. Dzięki deklaracji poparcia dla władz uzyskali oni gwarancje szerokiej autonomii. O swojej lojalności wobec cesarza zapewnili w liście otwartym (adresie) wystosowanym przez Sejm Krajowy, kończącym się znamiennymi słowami: „Przy Tobie, Najjaśniejszy Panie, stoimy i stać chcemy”. Był to manifest środowisk konserwatywnych – ziemian, arystokratów i inteligencji – niewierzących w możliwość zbrojnego odzyskania niepodległości, a ponadto obawiających się chłopskiego radykalizmuradykalizmu.
Autonomia galicyjska
Monarchię habsburską osłabiły porażki poniesione w wojnach z lat 1859 i 1866, a społeczeństwo polskie – klęska powstania styczniowego. Obie strony były więc gotowe na kompromis. Pod koniec roku 1866 sejm galicyjski wystąpił z petycją o przyznanie autonomii. W 1867 r. język niemiecki został całkowicie zastąpiony przez polski w galicyjskim szkolnictwie niższym i średnim. Powstała także Rada Szkolna Krajowa, zarządzająca polskim szkolnictwem powszechnym oraz średnim (do jej utworzenia przyczynił się Józef Dietl, lekarz i rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego). Trzy lata później polski stał się językiem oficjalnym w policji, administracji i sądownictwie Galicji. Ponadto pojawiły się tablice z nazwami miejscowości w języku polskim. Zmiany dotyczyły również uniwersytetów w Krakowie i we Lwowie. W 1872 r. w Krakowie założono Polską Akademię Umiejętności, która wkrótce stała się najważniejszą instytucją naukową na ziemiach polskich.
Omów znaczenie takich instytucji w czasach zaborów.
Najważniejszą instytucją autonomiczną Galicji był Sejm Krajowy (podobnych parlamentów było w monarchii habsburskiej jeszcze 18). Choć zasadniczo sprawował on władzę ustawodawczą, miał szerokie uprawnienia wykonawcze i był instancją zwierzchnią wobec Wydziału Krajowego, będącego instytucją wykonawczą. Do kompetencji Sejmu Krajowego należało m.in. administrowanie gospodarką rolną, samorządem i szkolnictwem. Polacy mieli także przedstawicieli w parlamencie ogólnopaństwowym (Radzie Państwa), gdzie tworzyli poselskie Koło Polskie.
W drugiej połowie XIX w. rządy w Galicji sprawowała konserwatywna szlachta. Polscy konserwatyści współrządzili Austro‑Węgrami: byli jej premierami (jak Alfred Józef PotockiAlfred Józef Potocki i Kazimierz BadeniKazimierz Badeni), ministrami spraw zagranicznych, skarbu i innych resortów (np. Julian Antoni DunajewskiJulian Antoni Dunajewski). Do wybuchu I wojny światowej z tego kręgu wywodzili się kolejni namiestnicy Galicji i ministrowie do spraw Galicji w Wiedniu, m.in. Kazimierz GrocholskiKazimierz Grocholski.
Galicja bywa określana jako Piemont – zarówno polski, jak i ukraiński, gdyż podobnie jak z Piemontu wyszła idea zjednoczenia Włoch, tak samo w Galicji miał się rozpocząć proces odradzania państw polskiego i ukraińskiego. W Rosji Ukraińcy byli nazywani Małorusinami, ponieważ twierdzono, że są oni szczepem wielkiego narodu rosyjskiego, i odmawiano im praw narodowych. W Galicji Ukraińcy mieli swoje szkoły podstawowe i gimnazja z ukraińskim jako językiem wykładowym. Czuli się jednak dyskryminowani przez polskie władze oświatowe. Poza tym byli pozbawieni własnej uczelni i nie mieli wpływu na rządy nad krajem. Antagonizm polsko‑ukraiński skwapliwie podsycali politycy austriaccy.
Zabór pruski – era Capriviego
Nadzieje na uzyskanie podobnych praw jak Polacy w Galicji mieli także po ustąpieniu kanclerza Bismarcka w 1890 r. politycy zaboru pruskiego. Jego następca, Leo von Caprivi, szukał wśród posłów Koła Polskiego w Reichstagu poparcia dla polityki kolonialnej Wilhelma II. W dużej mierze dzięki głosom polskim cesarz uzyskał od parlamentu pieniądze na realizację swoich planów imperialnych. Skutkiem tej współpracy było złagodzenie kursu politycznego wobec Polaków w latach 90. XIX w.: m.in. ustały prześladowania polskich duchownych, umożliwiono rozwój polskiej spółdzielczości, zniesiono zakaz używania języka polskiego podczas publicznych zgromadzeń i przywrócono lekcje języka polskiego (nieobowiązkowe) w szkołach ludowych.
Tak zwana era Capriviego trwała jednak krótko, bo rząd niemiecki uzyskał poparcie polityków nacjonalistycznych i głosy Polaków przestały mu być potrzebne. Nastąpił stopniowy powrót do dawnej polityki antypolskiej. Postawy lojalistyczne spotykały się z niechęcią czy wręcz oskarżeniami o zdradę ze strony działaczy dążących do całkowitego odzyskania niepodległości – zwłaszcza w zaborze pruskim, gdzie dużą popularnością cieszyli się narodowi demokraci. Równocześnie zwolennicy współpracy zarzucali swoim adwersarzom sabotowanie prac mających na celu obronę polskości oraz przesadne i niepotrzebne manifestowanie patriotyzmu, nazywając je pogardliwie tromtadracjątromtadracją.
Słownik
(gr. autonomia – samorząd, od autos – sam + nomos – prawo) prawo jakiejś zbiorowości do samodzielnego rozstrzygania swoich spraw wewnętrznych; samodzielność i niezależność w decydowaniu o sobie
(z franc. conservatisme od łac. conservare – zachowywać) ogólnie osoba niechętna wprowadzanym zmianom i silnie przywiązana do tradycji; w polityce wyznawca konserwatyzmu – doktryny głoszącej obronę dotychczasowego porządku i konieczność wprowadzania zmian na drodze ewolucji (a nie rewolucji); dla konserwatystów ważna jest obrona porządku społecznego w imię takich wartości jak państwo, naród, autorytet, religia czy hierarchia
ironiczne określenie galicyjskich demokratów stosowane przez ich przeciwników politycznych (powstałe od słowa „tromtadracja” oznaczającego krzykliwe przedstawianie poglądów lub haseł, które tak naprawdę nie zawierają sensownej treści; utworzył je żyjący w XIX‑wiecznej Galicji Jan Lam)
(z franc. régime – porządek, od łac. regimen – władza, rząd) ogólne określenie systemu rządów, w którym władza utrzymywana jest poprzez stosowanie wobec społeczeństwa przemocy, represji i ucisku politycznego
(z łac. radicalis – dogłębny, zakorzeniony, radix – korzeń; to nawiązanie do myśli albo czynów sięgających do głębi, do korzenia problemu) postawa lub działanie charakteryzujące się stanowczością, determinacją pod względem głoszonych poglądów, zamierzonych celów czy stosowanych środków; w polityce dążenie do wprowadzenia zasadniczych zmian w życiu społecznym lub politycznym
Słowa kluczowe
autonomia galicyjska, sejm galicyjski, Franciszek Józef I, Galicja, Leo von Caprivi, ziemie polskie pod zaborami, Polacy pod zaborami
Bibliografia
P. Wandycz, Pod zaborami, Warszawa 1994.
H. Wereszycki, Historia polityczna Polski 1864–1918, wyd. 2 poprawione i rozszerzone, Paryż 1979.
C. Partacz, Od Badeniego do Potockiego. Stosunki polsko‑ukraińskie w Galicji w latach 1888–1908, Toruń 1997.
G. Chomicki, L. Śliwa, Wiek XIX. Teksty źródłowe. Tematy lekcji i zagadnienia do historii w szkole średniej, Kraków 2001.