Przeczytaj
Umacnianie władzy
Początek stalinizmustalinizmu wiązał się z kilkoma ważnymi zjawiskami: pokonaniem legalnej opozycji politycznej i podziemia niepodległościowego, zjednoczeniem ruchu robotniczego i utworzeniem Polskiej Zjednoczonej Partii RobotniczejPolskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej oraz powołaniem tzw. KominformuKominformu, czyli biura informacyjnego partii komunistycznych. Instytucja ta była narzędziem służącym do podporządkowania europejskich partii komunistycznych polityce ZSRS, która coraz bardziej była nakierowana na zimnowojenną konfrontację z Zachodem. Ukoronowaniem całego procesu stało się w sierpniu 1948 r. odwołanie z funkcji przywódcy partii komunistycznej Władysława Gomułki, który był sceptyczny wobec niektórych elementów modelu sowieckiego. Jego miejsce zajął Bolesław BierutBolesław Bierut – całkowicie podporządkowany Józefowi Stalinowi i gotowy do wprowadzenia wszystkich jego zaleceń w Polsce. Bierut zarzucał Gomułce m.in. odchylenie prawicowo‑nacjonalistyczne, niejasny stosunek do konfliktu sowiecko‑jugosłowiańskiego (Jugosławia pod przywódctwem Josipa Broz‑Tity wdrażała własną koncepcję komunizmu; gdy działania Tity potępił Stalin oraz komunistyczne partie innych państw bloku wschodniego, Polska Partia Robotnicza nie dołączyła do tej krytyki), a negatywny do kolektywizacji oraz nieufność wobec ZSRS. W sierpniu 1951 r. aresztowano Władysława Gomułkę wraz z żoną podczas urlopu w Krynicy, następnie przetrzymywano w więzieniu specjalnym w willi Ministerstwa Bezpieczeństwa PublicznegoMinisterstwa Bezpieczeństwa Publicznego w Miedzeszynie, potem aż do uwolnienia przebywał w szpitalu.
Aparat terroru
Jednym z fundamentów systemu stalinowskiego w Polsce był aparat terroru. Przemoc polityczna była dla komunistówkomunistów naturalnym składnikiem rewolucji. Próbowano ją usprawiedliwiać rzekomą obroną władzy czy brakiem możliwości pokojowego przeobrażenia społeczeństwa. Wykorzystano w ten sposób wypracowaną przez Stalina w latach 30. zasadę mówiącą o tym, że walka klasowa zaostrza się w miarę postępów w budowie socjalizmu. Oznaczało to, że im władza komunistów stawała się silniejsza, tym bardziej była zagrożona. Dawało to wygodne usprawiedliwienie dla kolejnych fal represji obejmujących nowe środowiska.
Za realizację terroru stalinowskiego w Polsce odpowiadało kilka instytucji. Najważniejszą było Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego, które łączyło funkcje Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i narzędzia polityki represji. Zatrudniało około 200 tys. osób. Trzon tzw. Urzędu Bezpieczeństwa (UB) stanowiła policja polityczna. W 1953 r. liczyła ona ok. 33 tys. funkcjonariuszy, co oznaczało, że na każdego ubeka przypadało ok. 800 obywateli Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. UB zajmowało się wieloma obszarami pracy operacyjnej: walką z Kościołem, opozycją polityczną i podziemiem niepodległościowym, sprawami wywiadu i kontrwywiadu, ochroną gospodarki czy kontrolą różnych obszarów życia społecznego. Przede wszystkim zaś odpowiadało za działalność śledczą, która była realizowana w sposób brutalny i uwłaczający wszelkim regułom prawa. Urząd dysponował około 85 tys. tajnych współpracowników, którzy donosili na swoich współobywateli. Ważną rolę, zwłaszcza w bezpiece, odgrywali doradcy i funkcjonariusze wywodzący się ze Związku Sowieckiego. Kontrolowali oni realizację polityki terroru.
Odpowiednikiem bezpieki w wojsku była tzw. Informacja Wojskowa odpowiedzialna za kontrwywiad i walkę z wrogami socjalizmu w szeregach żołnierskich. Z aparatem represji ściśle współpracował wymiar sprawiedliwości. Wielu prokuratorów i sędziów dobieranych było według kryteriów politycznych. Sprawdzano, czy są politycznie wierni i oddani rewolucji. Niekoniecznie zaś musieli mieć kwalifikacje zawodowe, ponieważ byli przede wszystkim zobowiązani do realizacji poleceń władzy i forsowania oskarżeń oraz wyroków wobec wskazanych wrogów.
Ważnym elementem systemu represji była również Komisja Specjalna do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem GospodarczymKomisja Specjalna do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym. Formalnie powołana została do walki z przestępczością gospodarczą, ale działała w trybie doraźnym i mogła stosować represje na bardzo szeroką skalę.
Dokręcanie śruby
W latach 1944‑1947 walka komunistów z podziemiem i legalną opozycją była bardzo brutalna, miała charakter punktowy – uderzano głównie w zidentyfikowanych, aktywnych przeciwników władzy ludowej. Po 1948 r. terror stał się o wiele bardziej powszechny. Wymierzony był nie tylko w obecnych wrogów, ale także w byłych oraz potencjalnych przeciwników komunistów, czyli w osoby, które wycofały się z działalności opozycyjnej i zaczęły normalnie żyć, oraz w takie, które mogły być przeciwnikami ze względu na swój życiorys czy pochodzenie społeczne. Aresztowano m.in. byłych żołnierzy Armii Krajowej, którzy nie prowadzili już wrogiej według władz działalności bądź skorzystali z wcześniejszej amnestii. Szykanowano chłopów, którzy stawiali opór kolektywizacji, oraz robotników, którym zarzucono sabotaż. Polowano na osoby oskarżone o szeptaną propagandę, czyli np. odpowiadające dowcipy, rozpowszechniające plotki, powtarzające informacje z rozgłośni zachodnich. Atakowano również osoby, które interesowały się amerykańską kulturą i stylem życia, Kościół katolicki i ludzi z nim związanych oraz przedwojenne elity, które nie pasowały do nowych realiów. Represją objęto wojsko, w którym lojalnie służyło wielu przedwojennych oficerów, a nawet samą partię komunistyczną, w której szukano wroga wewnętrznego – m.in. najgłośniejszym przykładem był Władysław Gomułka, któremu szykowano proces pokazowy.
W latach 1949‑1956 aresztowano ok. 87 tys. osób, a w szczytowym momencie stalinizmustalinizmu w więzieniach przebywało ok. 49,5 tys. więźniów politycznych. W ciągu czterech lat Komisja Specjalna do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym skazała w trybie doraźnym 59 tys. osób na pobyt w obozie pracy, a do Wojskowego Korpusu GórniczegoWojskowego Korpusu Górniczego skierowano ok. 120 tys. niepewnych politycznie i klasowo rekrutów, których wysyłano do niewolniczej pracy w kopalniach. W kartotekach Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego znajdowały się informacje o ponad 5 mln polskich obywateli, co pokazuje skalę możliwości tego urzędu i masowość terroru w stalinowskiej Polsce.
Propaganda w służbie komunizmu
Stalinizm w Polsce opierał się również na drugim filarze, czyli na propagandzie. Przemoc, represje i terror miały zastraszyć społeczeństwo, indoktrynacja zaś miała zmienić sposób myślenia o świecie. Komuniści mieli ambicje stworzenia tzw. nowego człowieka, dostosowanego do realiów życia w socjalizmie, który mógłby być wyrazicielem nowych ideałów. Aparat propagandy stanowił istotną część aparatu partyjnego, czemu sprzyjał monopol komunistów na środki masowego przekazu – posiadanie i kontrola prasy, radia, produkcji filmowej, drukarni, cenzurowanie czy represjonowanie alternatywnych źródeł informacji.
Propaganda rozwijała bardzo różne treści. Część z nich miała charakter pozytywny i mobilizowała do wysiłku w budowie socjalizmu. Pokazywano m.in. rozwój przemysłu, np. Nowej Huty, sukcesy kolektywizacji rolnictwa czy zaangażowanie młodzieży. Funkcję propagandową spełniała monumentalnamonumentalna architektura socrealistyczna, np. Pałac Kultury i Nauki w Warszawie, która pokazywała potęgę ludowego państwa. Propagowano też optymistyczny wizerunek Związku Sowieckiego, a w akcję podpisywania tzw. apelu sztokholmskiegoapelu sztokholmskiego zaangażowało się prawie 20 mln Polaków. Na pełną skalę rozwinął się też kult jednostki, zwłaszcza Stalina i Bieruta. Co roku w Święto Pracy, 1 maja organizowano spektakularne pochody, które miały wyrażać socjalistyczną radość i szczęście społeczeństwa. Jednocześnie atakowano wrogów i straszono np. amerykańskimi imperialistami, którzy mieli zrzucać na pola stonkę ziemniaczaną; piętnowano zamożnych gospodarzy wiejskich i bikiniarzy, czyli członków subkultury młodzieżowej inspirujących się amerykańskim stylem życia. Na celowniku władz znalazło się także Radio Wolna Europa, nazywane hitlerowską szczekaczką.
Stalinowska Polska była państwem terroru i propagandy. Tymi dwoma totalitarnymitotalitarnymi narzędziami komuniści próbowali zawładnąć społeczeństwem – zastraszyć je i zmusić do posłuszeństwa. Na szczęście system ten miał wiele luk, a Polacy stawiali mu w różny sposób opór, co sprawiło, że po destalinizacji w 1956 r. wiele negatywnych efektów udało się zlikwidować bądź osłabić.
Słownik
(z gr. amnestia – przebaczenie, zapomnienie) ustawowy powszechny akt łaski, polegający na całkowitym lub częściowym darowaniu kary; w powojennej Polsce ogłoszono amnestię w celu likwidacji podziemia antykomunistycznego, co nie przyniosło jednak oczekiwanych skutków
orędzie przedstawione 25 marca 1950 r. w Sztokholmie podczas III sesji Kongresu Obrońców Pokoju; pierwsza inicjatywa Światowej Rady Pokoju powołanej w Warszawie w tym samym roku; apel koncentrował się na poparciu polityki ZSRS
polska konspiracyjna organizacja zbrojna utworzona 14 lutego 1942 r. w wyniku przekształcenia Związku Walki Zbrojnej i kontynuująca jego działalność; dalekosiężnym celem Armii Krajowej było przygotowanie i – w sprzyjającej sytuacji militarnej – przeprowadzenie powstania powszechnego; w ramach walki bieżącej AK prowadziła działalność propagandową, wywiadowczą, dywersyjno‑sabotażową oraz partyzancką
przedstawiciel subkultury młodzieżowej istniejącej w Polsce do końca lat 50. XX w.; jej członkowie zafascynowani byli muzyką jazzową i kulturą amerykańską, ubierali się kolorowo i ekstrawagancko
(z łac. doctrina – nauka) świadomy i systematyczny proces, którego celem jest wpojenie człowiekowi określonych przekonań, zwłaszcza religijnych, politycznych lub społecznych, wykorzystujący propagandę stosowaną przez środki masowego przekazu oraz system oświaty
urząd państwowy powołany w 1999 r., zajmujący się działalnością badawczą, edukacyjną, archiwalną oraz prowadzący śledztwa i lustracje
(z łac. collectivus – zbiorowy) nadanie formy kolektywnej, przekształcenie drobnych indywidualnych gospodarstw rolnych w wielkie spółdzielcze przedsiębiorstwa rolne
koncepcja, ideologia społeczna prowadząca do powstania społeczeństwa bez podziału na klasy; ustrój wprowadzony przez ZSRS oparty na monopolu władzy jednej partii
(właściwie Biuro Informacyjne Komunistycznych Partii Komunistycznych i Robotniczych) organizacja komunistyczna, w skład której ostatecznie weszło 10 partii komunistycznych; założona na zjeździe organizacyjnym w Szklarskiej Porębie w 1947 r.; w 1955 r. zastąpiona przez Układ Warszawski, a rok później oficjalnie rozwiązana
instytucja działająca w Polsce w latach 1945–1954; oficjalnie powołana do ścigania przestępczości gospodarczej, faktycznie służyła władzom komunistycznym jako organ kontroli społecznej i represji m.in. wobec prywatnych przedsiębiorców; mogła nakładać kary grzywny, konfiskaty mienia, a także kierować do obozów pracy, a orzeczenia często wydawane były w oparciu o obywatelskie donosy
powstało w połowie 1944 r. pierwotnie w celu obrony organów władzy państwowej podległych Polskiej Partii Robotniczej oraz ochrony porządku publicznego; po wojnie nadzorowane najpierw przez Polską Partię robotniczą (PPR), a potem przez Polską Zjednoczoną Partię Robotniczą (PZPR); jego pracownicy prowadzili działania wywiadowcze (i kontrwywiad), a także zwalczali opozycję polityczną, podziemie niepodległościowe i Kościół katolicki; w 1954 r. przekształcone w Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Komitet ds. Bezpieczeństwa Publicznego
olbrzymi, potężny; także: o wielkiej wartości i znaczeniu dla kultury
partia komunistyczna utworzona w 1948 r. z połączenia Polskiej Partii Robotniczej i Polskiej Partii Socjalistycznej; sprawowała rządy w PRL w latach 1948–1989; jej najważniejszym organem kierowniczym był Komitet Centralny (KC)
okres w dziejach państwa polskiego umownie trwający od 1945 do 1989 r., kiedy przewodnią rolę odgrywała partia komunistyczna, a kraj znajdował się w strefie wpływów Związku Sowieckiego
(z łac. propagare – rozszerzać, krzewić) celowe działanie mające na celu kształtowanie za pomocą różnych środków poglądów na określony temat; propaganda polityczna posługuje się metodami perswazji i manipulacji, oddziaływania emocjonalno‑intelektualnego
(franc. sabotage od saboter – stukać (sabotami), sabotować, partaczyć, od sabot – chodak) forma ruchu oporu polegająca na przeszkadzaniu w realizacji określonych działań militarnych, gospodarczych, politycznych i społecznych
system poglądów ideologicznych i sposób kierowania partią, państwem i jego gospodarką ukształtowany w latach 30. XX wieku w ZSRS rządzonym przez Józefa Stalina; stalinizm sprowadzał się do rządów jednej partii, stosowania przymusu i propagandy i centralnie sterowanej gospodarki planowej
(z łac. totus – całkowity) system polityczny oparty na nieograniczonych rządach jednej partii, która kontroluje wszystkie dziedziny życia obywateli danego państwa, podbudowany określoną ideologią
powszechnie używane określenie organów bezpieczeństwa państwa funkcjonujących w Polsce w okresie stalinizmu (1944–1956)
istniejąca w latach 1949–1959 wojskowa formacja służby zastępczej, do której kierowano młodych mężczyzn uznawanych za przeciwników politycznych czy wrogów ustroju; służba w Korpusie miała charakter przymusowej pracy przy wydobywaniu węgla w kopalniach
Słowa kluczowe
PRL, komunizm w Polsce, stalinizm, propaganda, represje komunistyczne, Pałac Kultury i Nauki, Polska po II wojnie światowej, stalinizm w Polsce
Bibliografia
R. Kaczmarek, Historia Polski 1914–1989, Warszawa 2010.
W. Roszkowski, Historia Polski 1914–2015, Warszawa 2019.