Co to jest filozofia polityki?

Filozofia politykifilozofia politykiFilozofia polityki, zwana też filozofią państwa, zajmuje się krytycznym namysłem nad zagadnieniami dotyczącymi tego, jak funkcjonuje państwo, w jaki sposób zachodzą w nim zmiany polityczne, a także jak – z perspektywy stanowionego prawa – przebiega życie obywateli. Uprawiana była już w starożytności – pierwszym filozofem, który chciał całościowo wyłożyć jej zagadnienia, był Platon. Bezpośrednio i krytycznie do rozważań tego myśliciela odniósł się jego najwybitniejszy uczeń – Arystoteles.

Od etyki do polityki

W ramach podziału nauk, przeprowadzonego przez Arystotelesa, etyka i polityka należą do tzw. nauk praktycznych, a więc takich, które uprawiają pewien rodzaj wiedzy będącej do wykorzystania w praktyce. Pierwsza z nich adresowana jest do człowieka jako człowieka, a zatem do jednostki, która musi się zachowywać moralnie i cnotliwie. Etyka to nauka o tym, jak mamy postępować na co dzień, jako osoby prywatne, aby być ludźmi dobrymi i sprawiedliwymi. Natomiast polityka adresowana jest do człowieka jako obywatela, co oznacza, że ma nam uświadamiać, jak być dobrymi obywatelami, świadomie współtworzącymi państwo i realizującymi w nim pewne konkretne funkcje społeczne. Obie zatem służą wychowaniu bądź jednostki (etyka), bądź całego społeczeństwa (polityka) i na tym polega ich praktyczny wymiar.

Od pojęcia obywatela do pojęcia rodziny

W antycznych Atenach pełnię praw obywatelskich posiadali jedynie urodzenia tam wolni mężczyźni. MetojkowiemetojkowieMetojkowie mieli te prawa ograniczone, jak chociażby sam Arystoteles (pochodzący ze Stagiry), który nie miał prawa wykupu ziem, na których stał jego LikejonLikejonLikejon. Niewolnicy posiadali niewiele praw, jeśli mieli je w ogóle. 
Obywatele nie stanowią zbioru samotników, lecz łączą się w rodziny. Rodzina jest podstawową komórką społeczną, którą rządzą codzienne relacje: męża i żony, rodzica i dziecka, pana i niewolnika. Człowiek nie jest stworzony do życia w samotności, samotnie – mówi Arystoteles – żyć mogą albo zwierzęta, albo bogowie, ale nie ludzie. Łączą się więc w rodziny (często wielopokoleniowe, a także posiadające przypisanych im niewolników), które tworzą najprostszą formę wspólnoty. Natomiast najwyższą formą społeczności, zrzeszającą ogół współżyjących wspólnot, stanowi państwo (które zapewnia porządek społeczny wyrażany poprzez ogólnie panujące prawo).

RTj7LjJdvRcGs

Zdjęcie przedstawia nogi manekina. Są one spętane łańcuchem.

Od pojęcia rodziny do pojęcia państwa

Człowiek nie jest w stanie przeżyć w izolacji - tak jak pojedyncza rodzina rzucona w jakieś bezludne miejsce nie będzie w stanie rozwijać się z pokolenia na pokolenie. Te dwa przykłady ukazują, że państwo jest ważniejsze od jednostki. Państwo przetrwa bez jednostki, ale jednostka nie przetrwa bez państwa. Stąd wniosek Arystotelesa, że polityka jest ważniejsza od etyki. Pierwsza z nich służy ogółowi ludzi – jeśli nie będziemy przestrzegać jej wytycznych, skończy się to cierpieniem wszystkich. Natomiast jeśli ktoś nie będzie przestrzegał zasad tej drugiej – skończy się to cierpieniem jego samego, a państwo i tak przetrwa. Kluczową kwestią okazuje się więc tworzenie takiego państwa, które dbałoby o interesy i dobrobyt wszystkich, a zatem było sprawiedliwe i dobrze zorganizowane.

Stagiryta podaje kilka wskazówek, jak zapewnić państwu dobrobyt. Najważniejszym elementem jest podział ról społecznych. Każdy kraj potrzebuje:

• Rolników, dostarczających mu żywności;

• Rzemieślników, wytwarzających niezbędne narzędzia i dobra;

• Wojowników, broniących go przed wewnętrznymi buntami i zewnętrznymi najazdami;

• Kupców, prowadzących handel i pomnażających dobrobyt;

• Polityków, zarządzających całością życia społecznego;

• Kapłanów, strażników kultu (tradycji i wiedzy historycznej).

Filozof dodaje przy tym kilka obostrzeń, które w ramach dzisiejszej filozofii polityki mocno straciły na znaczeniu. Stwierdza m.in., że państwo nie powinno być „ani za duże, ani za małe”, jak greckie polis, aby z jednej strony zapewniało niezbędną ilość dóbr, by zaspokoić potrzeby wszystkich, ale z drugiej strony, by nie posiadało ich zbyt wiele, żeby się nie marnowały. Inna sprawa, że mniejsze państwo łatwiej jest bronić, ale za małe nie pomieści wszystkich obywateli. Uważał też, że do niektórych funkcji trzeba dojrzeć: skoro młodzieńcza siła z wiekiem zamienia się w starczą mądrość, to za młodu trzeba być wojownikiem, w wieku dojrzałym – politykiem, a na starość – kapłanem.

Od pojęcia państwa do kwestii ustroju idealnego

Platon głosił, że do zachowania sprawiedliwości społecznej wystarczy, aby każdy wykonywał swoją pracę. Polityk rządził, garncarz tworzył garnki, rybak łowił ryby itd. Idealnym ustrojem jest dla niego arystokracja, jako rządy ludzi lepszych, wybitniejszych. Uznał, że prawdziwym arystokratą (lepszym człowiekiem), jest człowiek mądry i wykształcony – filozof. Stąd jego koncepcja filozofów u władzy. Filozofowie wiedzą jak niewdzięczna jest władza, jaką jest odpowiedzialnością, i dlatego nie chcą jej sprawować, uciekając od niej jak najdalej. Właśnie dlatego powinni rządzić krajem. Uważał jednak, że wszelkie formy władzy są nietrwałe. Arystokracja zawsze przechodzi w timokrację (rządy najsilniejszych), ta zaś w oligarchię (rządy bogatych), by przejść w demokrację (gdy wszyscy obywatele obalają oligarchów i przejmują władzę), która kończy się tyranią (gdy jeden zdolny człowiek przyjmuje rządy nad wszystkimi). Dopiero wtedy ludzie mądrzy mogą go obalić i arystokracja zostaje przywrócona. Platon dodawał ponadto, że w państwie idealnym własność prywatna powinna być ograniczona, albo w ogóle zniesiona. Każdy człowiek egoistycznie dąży bowiem do posiadania jak największej ilości dóbr, jeśli więc nikt nie będzie niczego posiadał na własność, egoizm zostanie usunięty, a każdy będzie pracował na rzecz wszystkich, bo tylko wtedy otrzyma od państwa to, czego potrzebuje do życia.

Nawet dobra organizacja państwa nie zapewnia sprawiedliwości społecznej. Platon głosił, że sprawiedliwe państwo prawa zależne jest tylko od tego, czy ma ustrój idealny, i poświęcił wiele miejsca, aby ten jedyny ustrój opisać. Jego uczeń, Arystoteles, mocno skrytykował to twierdzenie, twierdząc, że forma ustroju nie jest najważniejsza. Znamy państwa o różnej organizacji społecznej i o odmiennych modelach sprawowania władzy. Jedne są sprawiedliwe i prawe, a inne nie – niezależnie od tego, czy władzę sprawuje jednostka, szersza grupa ludzi czy wszyscy obywatele. Zdaniem Arystotelesa kluczowe jest to, aby wszyscy kierowali się rozumem, który jest jedynym gwarantem cnoty, a więc rozsądnego zachowywania się na co dzień względem siebie i względem innych. W tym miejscu etyka i polityka okazują się tak samo ważne – służą wychowaniu ludzi cnotliwych i racjonalnych.

Słownik