Przewrót kopernikański w filozofii

Na czym polegał przewrót, którego w astronomii dokonał Mikołaj Kopernik? Kiedy okazało się, że nie sposób wyjaśnić ruchu ciał niebieskich przy założeniu, że Słońce obraca się wokół Ziemi, Kopernik powziął odwrotną myśl – że to Ziemia się wokół nich obraca. Podobną zmianę w filozofii wprowadził Immanuel Kant. Dotyczy ona teorii poznania, a konkretnie – relacji przedmiotu i podmiotu.

Tradycyjny pogląd na poznanie, który przeważał w starożytnej Grecji utrzymywał, że podmiot poznania dostosowuje się do przedmiotu (realizmrealizmrealizm). Zauważ, że założenie to wiąże się z innym przekonaniem – że przedmioty poznania różnią się między sobą.

Problem różnorodności przedmiotów wiąże się z rozróżnieniem dokonanym przez Parmenidesa z Elei. Zmiennym i ulotnym zjawiskom przeciwstawił on byt, czyli to, co jest. W przeciwieństwie do zjawisk, które powstają i nikną, byt jest stały i niezmienny.

Rozróżnienie Parmenidesa legło u podstaw Platońskiego podziału na rzeczywisty byt – ideeideaidee, który można poznać rozumem oraz będące odbiciem idei rzeczy, które ująć można tylko za pomocą zmysłów. Możesz tu wyraźnie zauważyć sedno realizmu – istnieją mianowicie różne sposoby poznania, które uzależnione jest od tego, jaki byt jest jego przedmiotem.

Kant odwrócił ten pogląd na poznanie. Podmiot nie dostosowuje się do przedmiotu, lecz przeciwnie – ustanawia go. Warunkiem poznania nie jest już istnienie niezależnych od podmiotu bytów – okazuje się nim sam podmiot (idealizm transcendentalnyidealizm transcendentalnyidealizm transcendentalny).

Transcendentalna epistemologia Kanta

Znacząco zmienia to samą naturę przedmiotów, które poznajemy. Według realizmu, przedmioty poznania były transcendentnymitranscendentnytranscendentnymi wobec podmiotu bytami. Z kolei podług idealizmuidealizmidealizmu poznanie tego, co poza podmiotem, jest niemożliwe. To, co dane w doświadczeniu – fenomen – jest przedmiotem, który został już uprzednio (aprioryzmaprioryzmaprioryzm) uwarunkowany przez podmiot.

Cóż to jednak dokładnie znaczy – uwarunkowany? Kant wskazuje w podmiocie poznania pewne aprioryczne, czyli niezależne od doświadczenia formy, które przekształcają wrażenia zmysłowe w fenomen. Formy te nie są transcendentne, lecz transcendentalne – nie pochodzą od przedmiotu, lecz warunkują go. Transcendentalnym jest u Kanta każdy element procesu poznania, który stanowi warunek jego możliwości – przekształca przedmiot w fenomen.

Kant wyróżnia dwie zasadnicze grupy transcendentalnych form. Pierwszą stanowią formy naoczności – przestrzeń i czas.

Ry5gTo3F6SoW0

Obraz przedstawia niewyraźny portret mężczyzny złożony z kolorowych i kanciastych kształtów.

Drugą natomiast – kategorie intelektu.

Dopiero po przejściu przez obie transcendentalne „warstwy” poznania, przedmiot może być dany w doświadczeniu – jako uwarunkowany, przystosowany do poznania, fenomen.

R1QG7tgoDvnI5

Zdjęcie przedstawia mężczyznę w stroju sportowym, który biegnie.

Problem granic poznania

R1SEqomzfcb6J1

Zdjęcie przedstawia płonące ognisko.

Pojawia się jednak pytanie o to, co właściwie według Kanta można poznać. Wiemy już, że poznanie nie dotyczy transcendentnych bytów. Czy nie skazuje nas to na uznanie, że podmiot nie może wykroczyć w poznaniu poza samego siebie (idealizm immanentnyidealizm immanentnyidealizm immanentny)? Gdyby tak było, to wszelkie poznanie byłoby skrajnie subiektywnesubiektywizmsubiektywne, bo całkowicie zależne od sposobu, w jaki podmiot postrzega rzeczywistość.

Kant był świadom zarówno tych trudności, jak i konsekwencji, jakie niosą – solipsyzmusolipsyzmsolipsyzmu i sceptycyzmusceptycyzmsceptycyzmu. Idealizm transcendentalny Kanta dzieliła od nich istotna różnica. Choć bowiem podmiot poznania przekształca wrażenia zmysłowe w fenomen, który jest od  niego uzależniony, to istnieje związek między samymi wrażeniami a zewnętrznymi wobec podmiotu rzeczami.

Wrażenia zmysłowe pochodzą mianowicie od noumenów – rzeczy samych w sobie. Są one niedostępne poznaniu (agnostycyzmagnostycyzmagnostycyzm), które ogranicza się do fenomenów. Choć zatem nie wiemy, jaka jest natura noumenów, ani też, czy forma, w jakiej się nam jawią odpowiada ich rzeczywistej postaci, to nie możemy utożsamić fenomenów z wytworami, czy też produktami naszego rozumu. Choć bowiem są one uwarunkowane przez formy naoczności i kategorie intelektu, to pochodzą od rzeczy samych w sobie.

Założenie o istnieniu noumenów odróżnia idealizm Kanta od idealizmu subiektywnego. Ugruntowanie poznania w podmiocie nie prowadzi u niego do zanegowania istnienia niezależnej od niego rzeczywistości.

Rzeczy same w sobie jako podstawa moralności

Choć wiarygodne poznanie ogranicza się według Kanta do fenomenów, to nasz rozum ma tendencję do przekraczania granicy doświadczenia i ujmowania świata jako pewnej jedności. Poznając, żywimy mianowicie przekonanie o jedności podmiotu, jedności przedmiotu oraz jedności wszystkich przedmiotów w ogóle.

Nasz rozum przekracza granice wiedzy naukowej i łączy jej twierdzenia w całościowy obraz rzeczywistości. Jego podstawą są idee regulatywne – idea duszy, która ujmuje podmiot jako trwałą podstawę obserwowanych zjawisk; idea wszechświata, która ujmuje wielość zjawisk jako jeden świat; oraz idea Boga, która ujmuje ów świat jako twór Boga.

Istnienie idei regulatwynych, które przekraczają wiedzę naukową, sprawia, że rozum stawia pytania, których nie sposób rozstrzygnąć – odwołanie się do doświadczenia nie jest bowiem w ich przypadku możliwe. Kant wymienia cztery antynomieantynomiaantynomie, czyli wzajemnie sprzeczne ze sobą twierdzenia dotyczące tego samego problemu.

Antynomie czystego rozumu

Rf38PSTpZZfBN1

Zdjęcie przedstawia stojącego na skale mężczyznę. Przed nim znajdują się morze oraz rozgwieżdżone niebo.

Pierwsze dwie antynomie na gruncie idealizmu transcendentalnego okazują się błędnie postawione. Czas i przestrzeń nie istnieją bowiem w świecie, lecz są transcendentalnymi formami naoczności. Podobnie ma się rzecz z prostotą i złożonością, które są kategoriami intelektu.

W przypadku dwu ostatnich antynomii, okazuje się natomiast, że są prawdziwe, lecz odnoszą się do innych porządków rzeczywistości. W dostępnej naszemu doświadczeniu rzeczywistości wszystkie fenomeny są zdeterminowane przez prawa przyrody. Nie można też na podstawie doświadczenia udowodnić istnienia Boga. 

Sprawa ma się jednak inaczej w świecie noumenów. Nie wiemy nic o tym, aby nie miała obowiązywać w nim wolność lub – by nie miał w nim istnieć Bóg. W przypadku trzeciej i czwartej antynomii, jedno z jej twierdzeń odnosi się więc do zjawisk, drugie zaś – do rzeczy samych w sobie.

Świat noumenów okazuje się zatem u Kanta nie tyle innym światem, co raczej innym porządkiem rzeczywistości. Wiedza naukowa go nie dotyczy, dlatego też jest niepoznawalny. Stanowi on natomiast przestrzeń niezdeterminowanego przez przyrodę działania, czyli moralności. 

Koncepcja noumenów służy Kantowi do oparcia prawa moralnego na wolności – wolność oznacza zaś możliwość działania w sposób całkowicie nieuwarunkowany przez konieczność przyrodniczą. Na gruncie antynomii czystego rozumu rysuje się zatem dwoista koncepcja człowieka. Z jednej strony jest on fenomenem, żywym organizmem, którego działanie podporządkowane jest naturalnym przyczynom.

Zarazem jednak, jako noumen, człowiek przekracza swoją przyrodniczą, zwierzęcą naturę i kieruje się w swoich działaniach niczym nie zdeterminowaną wolą. Wolność człowieka pojętego jako noumen polega na możliwości podporządkowania się prawu moralnemu. Przybiera ono u Kanta postać formalnego nakazu – imperatywu kategorycznego.

W opartej na wolności etyce Kanta, człowiek z pełną świadomością wybiera w każdej sytuacji podporządkowanie się temu prawu (dobra wola) lub z premedytacją je łamie (Kant określa tę predyspozycję do złamania prawa moralnego radykalnym złem).

Podsumowanie

Pojęcie noumenu – rzeczy samej w sobie – pełni w filozofii Kanta dwojaką funkcję. Po pierwsze, jest elementem teorii poznania, w której przeciwstawione zostało fenomenowi. W odróżnieniu od tego, co możliwe do poznania (fenomeny) i tego, co owo poznanie warunkuje (transcendentalne formy naoczności i kategorie intelektu), noumeny tworzą realnie istniejącą, lecz niepoznawalną sferę rzeczywistości. W tym kontekście służą one Kantowi do przezwyciężenia idealizmu subiektywnego. 

Po drugie, noumen jest jednym ze sposobów na ujęcie natury człowieka. Jako element antropologii filozoficznej, służy Kantowi do ugruntowania prawa moralnego w wolności. Świat noumenów, wolny od wszelkiej konieczności przyrodniczej, jest bowiem przestrzenią obowiązywania prawa moralnego. 

Słownik