Przeczytaj
Teatr antyczny a teatr średniowieczny
Stwierdzenie, że w średniowieczu nie znano starożytności, jest dużym uproszczeniem. Wprawdzie wiedza o antyku była mniejsza od tej, którą będą dysponować uczeni i artyści w renesansie, ale pamięć o twórczości starożytnej istniała.
Typowe dla antyku przejawy życia teatralnego zaczęły zanikać na przełomie VI i VII wieku. Ślady wiedzy o starożytnym dramacie wprawdzie istniały w programach szkół i uniwersytetów średniowiecznych, ale były nikłe. Jednym z powodów odrzucenia dawnych form teatralnych był ich pogański - z punktu widzenia chrześcijaństwa - charakter. Władze kościelne zalecały nawet rozbieranie greckich i rzymskich amfiteatrów, nie tylko by zniszczyć miejsca związane z mitologicznymi bogami, ale też zyskać budulec na nowe świątynie.
Świeckie formy teatru średniowiecznego
Przyjmuje się, że następcami popularnych w antyku mimówmimów byli wędrowni aktorzy nazywani histrionamihistrionami. O typie prezentowanej przez nich sztuki świadczy synonim słowa „histrion” - „jokulator”, po łacinie oznaczający wesołka, błazna. Histrioni byli więc błaznami‑włóczęgami, którzy pokazywali sztuczki, żonglowali, tańczyli i grali na instrumentach. Byli krytykowani przez Kościół za to, że dostarczają rozrywki prymitywnej, skoncentrowanej na śmiechu i przede wszystkim – niereligijnej.
Do kategorii twórczości świeckiej można też zaliczyć farsyfarsy i intermedia (interludia)intermedia (interludia). Były to przedstawienia komiczne, niekiedy wręcz wulgarne, nastawione na rozbawienie nieelitarnej publiczności. Prezentowano je w ogólnie dostępnych miejscach, nawet na cmentarzach. Ich rubaszność stanowiła przeciwwagę dla dzieł religijnych.
Religijne formy teatru średniowiecznego
Utwory o tematyce religijno‑moralizatorskiej uznawano w epoce przedrenesansowej za zdecydowanie ważniejsze. Można zatem uznać, że korzenie teatru średniowiecznego są chrześcijańskie. Zauważa to m.in. Allardyce NicollAllardyce Nicoll:
Dramat religijny i świecki w wiekach średnichPowszechnie przyjęty jest obecnie pogląd, że mimo całego znaczenia greckich wysiłków na polu teatru i mimo naśladowania greczyzny w Rzymie, teatr wieku dziesiątego raz jeszcze zaczął od nowa, od krótkiego czterowierszowego dramaciku włączonego do mszy wielkanocnej. Wątek zaczerpnięty został z Nowego Testamentu. W Ewangelii św. Marka czytamy:
A wszedłszy do grobowca, ujrzały młodzieńca siedzącego po prawej stronie, ubranego w szatę białą, i zdumiały się. Ale on rzekł: „Nie lękajcie się, szukacie Jezusa Nazareńskiego, ukrzyżowanego: powstał, nie masz go tu, oto miejsce, gdzie go złożono. Ale idźcie, powiedzcie uczniom Jego i Piotrowi, że was uprzedza do Galilei: tam go ujrzycie, jako wam powiedział”.
Tak oto wygląda akcja w postaci oryginalnej, a oto, jakie formy przybrała sztuka. Jeden z księży w białych szatach siedzi obok ołtarza, na którym leży krzyż przykryty płótnem, trzech innych księży podchodzi do niego, a wtedy on zwraca się do nich: Quem queritis in sepulchro, o Christicolae? („Kogo szukacie w grobie, chrześcijanki?”). Na co oni odpowiadają unisono: […] „Jezusa Nazareńskiego, ukrzyżowanego, o niebiański!”. Unosząc płótno odpowiada pierwszy: […] „Nie masz go tu: Zmartwychwstał, jako powiedział. Idźcie, obwieśćcie, że powstał z grobu”.
Oto całość dramatu. Jest to co prawda utwór krótki, ale nie ulega żadnej wątpliwości, że mamy tu do czynienia ze sztuką teatralną. Miejsce akcji zaznaczone jest wyraźnie: znajdujemy się obok grobu Chrystusa. Ponadto krótki dialog uzupełnia tekst Ewangelii tymi właśnie słowami, które są niezbędne w dramacie. Dzięki nim widzowie orientują się w rolach wykonywanych przez aktorów i rozeznają się w akcji. Trzech księży zostało trzema Mariami, a czwarty na czas trwania krótkiej akcji został Aniołem.
Tak oto zrodził się dramat liturgiczny, forma średniowiecznej sztuki teatralnej, w której dialog i akcja stanowią część składową normalnej liturgii, względnie nabożeństwa przypadającego na określone dni roku kościelnego.
Źródło: Allardyce Nicoll, Dramat religijny i świecki w wiekach średnich, [w:] Allardyce Nicoll, Dzieje dramatu. Od Ajschylosa do Anouilha, t. 1, tłum. H. Krzeczkowski, J. Nowicki, W. Niepokólczycki, Warszawa 1975, s. 129.
Gatunki dramatu średniowiecznego
W średniowieczu powstały trzy główne gatunki dramatu:
Dramat liturgiczny | Misterium | Moralitet |
|---|---|---|
Pojawił się w X w. Jego zadaniem było uniezwyklać obrzędy religijne sprawowane w określone święta, np. Wielki Czwartek, Wielki Piątek, Zmartwychwstanie czy Boże Narodzenie. Krótki tekst, zwykle liczący kilkanaście lub kilkadziesiąt wersów, czerpano przede wszystkim z Biblii i wykonywano po łacinie. Towarzyszył pewnym parateatralnym sytuacjom, w których role odgrywali księża. Dramat liturgiczny prezentowano np. w Niedzielę Palmową, kiedy wspominano wjeżdżającego do Jerozolimy na osiołku Jezusa, drewnianą figurę wprowadzano do świątyni, a uczestnicy witali ją, machając gałązkami palm. | Na Zachodzie misteria zaczęły powstawać w XII wieku. Wprawdzie nazwa wywodzi się z łaciny: misterium to tajemnica, ale grano je w językach narodowych. Teksty wychodziły poza kanon Pisma Świętego lub dzieł hagiograficznych. Cechą charakterystyczną misteriów było łączenie powagi z komizmem. Pozwalały na to zwłaszcza sceny piekielne. W misteriach ukazywano głównie wydarzenia obecne w Biblii, ale sięgano też do apokryfówapokryfów. Przedstawienia odbywały się najpierw w kościołach lub na pobliskich placach, z czasem (m.in. ze względu na obszerne rozmiary oraz obecność scen komicznych) zaczęto je usuwać ze świątyń i prezentować w przestrzeni świeckiej. | Ten gatunek dramatu ukształtował się dopiero w XIV w. Należące do niego utwory pisane w językach narodowych nie miały wyłącznie religijnego charakteru, ale podejmowały problematykę etyczną i filozoficzną. Ukazywały człowieka w sytuacji granicznej, np. w momencie śmierci. Upersonifikowane siły (Dobro, Zło, Miłosierdzie, Cnota, Grzech, Bogactwo itd.) starały się wpłynąć na wybory głównej postaci - w moralitecie ukazywano walkę dobra i zła o duszę ludzką. Wszyscy odbiorcy mogli się z nią identyfikować, ponieważ nie prezentowano jednostkowych losów: postać Każdego (Everyman, Jedermann) uosabiała człowieka w uniwersalnej sytuacji i była symbolicznym reprezentantem całej ludzkości. |
Dramat średniowieczny w Polsce
Historycy literatury dysponują niewielką liczbą przekazów źródłowych z epoki średniowiecza. Jednak wszystko wskazuje na to, że rozwój dramatu i teatru w naszym kraju przebiegał niemal analogicznie do tego, co działo się w Europie Zachodniej. Z często powtarzanych przez władze Kościoła ataków na histrionów można wysnuć wniosek, że prezentowali oni swoją sztukę przed polską publiką.
Nie ma dowodów na istnienie średniowiecznych moralitetów pisanych polszczyzną, natomiast na pewno już w XIII stuleciu odbywały się widowiska wchodzące w skład obrzędów liturgicznych. Najstarszy scenariusz przedstawienia, spisany około 1253 roku, dotyczył inscenizacji towarzyszących Niedzieli Palmowej oraz ukazywał tzw. nawiedzenie Grobu, czyli udanie się trzech Marii do miejsca złożenia ciała Jezusa po jego śmierci.
Za najciekawszy zabytek dramatu średniowiecznego w Polsce badacze uznają Historyję o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim. Tekst zachował się w wydaniu z około 1580 roku, a więc z okresu, którego do średniowiecza się już nie zalicza. Jako jego autora podano Mikołaja z Wilkowiecka, katolickiego kaznodzieję i zakonnika należącego do częstochowskich paulinów. Jednak historycy uważają, że Mikołaj tylko przeredagował starszą wersję dzieła albo połączył kilka istniejących utworów. Misterium wielkanocne przedstawia wydarzenia od umieszczenia straży przy grobie Jezusa do spotkania zmartwychwstałego Chrystusa z apostołami. W edycji z około 1580 r. znalazły się uwagi pozwalające wprowadzać różne zmiany, jak dublowanie ról. O umiejętnościach twórcy świadczy też wykorzystanie źródeł (Biblii, apokryfów) uzupełnianych przez odniesienia do ówczesnego życia codziennego. Dzięki temu powstał dramat łączący wydarzenia potwierdzane przez Ewangelie z realiami świata widzów.
Słownik
(gr. apókryphos – ukryty, tajemny) – utwór o tematyce religijnej, ale nieuznany przez Kościół za dzieło natchnione, a tym samym niewchodzący w skład kanonu biblijnego; w znaczeniu ogólniejszym – każde dzieło, co do którego istnieją podejrzenia o to, że podane w nim autorstwo jest niezgodne z rzeczywistością
(franc. farce – żart, figiel) – odmiana lekkiej komedii, w której w ramach dynamicznej akcji przedstawia się błahe konflikty, a komizm oparty jest na przejaskrawieniu i karykaturze; w odróżnieniu od typowej komedii nie ma charakteru dydaktycznego i w większym stopniu posługuje się absurdem i nonsensem
(łac. histrio – aktor) – wędrowny aktor występujący w miejscach publicznych (np. na rynku) lub w siedzibach możnowładców
(łac. intermedius – środkowy) – międzyakt, krótkie przedstawienie o charakterze farsy, wystawiane zazwyczaj podczas przerwy pomiędzy częściami dramatu o poważnej tonacji
(wł. maccheroni – makaron) – wplatanie wyrazów lub zwrotów obcojęzycznych w tekst mówiony lub pisany; w XVII i XVIII w. makaronizowanie polegało przede wszystkim na wtrącaniu słów z języka łacińskiego
(łac. mimus , z gr. mimos) – w antyku aktor występujący w przedstawieniu o tematyce zaczerpniętej z życia codziennego, najczęściej nieużywający głosu, lecz grający mową ciała
(fr. miracle – cud) – średniowieczny gatunek dramatu, w którym przedstawiano dzieje świętych i męczenników, koncentrując się na dokonywanych przez nich cudach
(ang. performance – wykonanie) – forma teatralna bez tekstu dramatycznego, tworzona na żywo w obecności widzów
wprowadzanie do dzieła literackiego polskich realiów