Przeczytaj
Ruchy górotwórcze (orogeniczne) są rezultatem przesuwania się płyt litosfery, które wywołują głównie ruchy konwekcyjne (wstępujące), w znajdującej się pod skorupą ziemską upłynnionej warstwie skalnej zwanej astenosferąastenosferą. Ruchy górotwórcze poprzez przemieszczanie się poziome płyt litosfery prowadzą do fałdowania się (spiętrzenia się) osadów zdeponowanych w basenach sedymentacyjnych (morzach). W basenach tych zwanych geosynklinamigeosynklinami, przed fałdowaniem, w efekcie ruchów obniżających ich dno, zgromadziły się dużej grubości serie skał osadowych.
Zgodnie z teorią cykli orogenicznych góry powstają w kilku etapach:
Utworzenie się geosynkliny. Zgodnie z tektoniką płyt litosfery są to rejony subdukcji.subdukcji.
Sedymentacja skał osadowych w geosynklinie.
Zwężanie i pogłębianie się geosynkliny będące wynikiem ruchu płyt litosfery. Nagromadzone wcześniej skały osadowe zostają sfałdowane.
Wypiętrzenie sfałdowanych skał na skutek zamykania geosynkliny.
Powstanie górskiej rzeźby terenu pod wpływem niszczących czynników rzeźbotwórczych.
Jednocześnie z ruchami fałdowymi w wyniku pęknięcia litosfery, ku powierzchni wydostaje się magma (intruzja magmowa), która zastygając, tworzy różnego rodzaju formy wulkaniczne: płyty, batolitybatolity i lakolitylakolity. Natomiast wcześniej sfałdowane obszary, które zostały znacznie zdenudowane (obniżone), ulegają w tym czasie spękaniu, w wyniku czego powstają uskokiuskoki, zrębyzręby, zapadliskazapadliska i rowy tektonicznerowy tektoniczne, a w miejscu zdenudowanych starych gór fałdowych formują się góry zrębowe.
W historii Ziemi ruchy górotwórcze występowały z różną intensywnością. Okresy w dziejach Ziemi, podczas których powstawały trzony obszarów wyżynnych i łańcuchy górskie, nazywane są orogenezamiorogenezami. Współcześnie wyróżnia się cztery główne orogenezy: kadomską, kaledońską, hercyńską i alpejską.
Przed pierwszą z nich (kadomską) w trzech etapach powstały współczesne skały metamorficzne budujące tarcze krystaliczne:
przed 2,5 miliarda lat temu utworzyły się niewielkie fragmenty Kanady, Afryki i Antarktydy oraz góry Saamidy na Półwyspie Kolskim;
1,6‑1,4 miliarda lat temu powstały skały Karelii oraz północnej i środkowej Szwecji w Europie, a także Labradoru i rejonu Zatoki Hudsona w Ameryce Północnej;
1,2‑1 miliarda lat temu uformowała się wschodnia część tarczy amerykańsko‑grenlandzkiej.
Orogeneza kadomska (kadomijska)
to ruchy górotwórcze rozpoczęte w środkowym neoproterozoiku, około 750 milionów lat temu (Ma), trwały po wczesny kambr (540‑530 Ma). Nazwa wywodzi się od łacińskiej nazwy miasta Caen leżącego w Masywie Armorykańskim, we Francji, w którego pobliżu odsłaniają się typowe skały z tego okresu. Podczas kadomskich ruchów górotwórczych powstały skały zalegające w głębokim podłożu Masywu Armorykańskiego, Basenu Londyńskiego i Morza Irlandzkiego, Masywu Czeskiego oraz bloków górnośląskiego i małopolskiego. Ruchy górotwórcze mające miejsce podczas orogenezy kadomskiej w Europie i w Afryce są nazywane orogenezą panafrykańską, a w Azji – orogenezą bajkalską.
Orogeneza kaledońska
trwała od końca kambru (496 Ma) do początku dewonu (430 Ma). Jej największe nasilenie przypadło na przełom kambru i ordowiku oraz na sylur. W wyniku fałdowania kaledońskiego powstały góry zwane kaledonidami. Nazwa kaledonidy pochodzi od krainy historycznej położonej w Szkocji, w której znajduje się masyw górski (Góry Kaledońskie), który zaczął formować się w tym czasie. Oprócz Gór Kaledońskich zostały wówczas sfałdowane Góry Skandynawskie, Grampian, Ardeny i część Gór Świętokrzyskich w Europie; Sajany, Ałtaj, Góry Jabłonowe i północny Tien-szan w Azji; północno‑wschodnie Appalachy w Ameryce Północnej oraz Alpy Australijskie i Grenlandia.
Orogneza hercyńska (waryscyjska)
miała miejsce od początku dewonu (428 Ma) do końca permu (250 Ma). Główne nasilenie ruchów górotwórczych nastąpiło w karbonie i permie. Powstały wtedy pasma górskie Irlandii, Bretanii, Masyw Centralny, Góry Reńskie, Wogezy, Góry Łupkowe, Masyw Czeski, część Wielkich Gór Wododziałowych, Ural, południowo‑zachodnie Appalachy, Sudety, Góry Świętokrzyskie. Nazwa orogenezy herceńskiej pochodzi od uformowanych wówczas gór Harz (pol. hist. Góry Smolne), pasma górskiego w środkowych Niemczech. Natomiast nazwa orogeneza waryscyjska pochodzi od średniowiecznej łacińskiej nazwy krainy Variscia i plemienia germańskiego Varisci (niem. Varisker). Nazwę „waryscyjska” wprowadził w 1880 roku Eduard Suess, profesor geologii na Uniwersytecie Wiedeńskim.
Orogeneza alpejska
to ostatni okres globalnych fałdowań górotwórczych, zaczęła się w triasie (237 Ma) i trwa do dziś. Największe nasilenie ruchów górotwórczych miało miejsce od eocenu po miocen. Większość gór, zwanych alpidami, powstałych w trakcie tej orogenezy, rozciąga się wzdłuż krawędzi płyt kontynentalnych. W jej ramach wyróżnia się 3 etapy: (1) wczesnoalpejski (trias–kreda); (2) środkowoalpejski (paleogen); (3) późnoalpejski (neogen). W toku orogenezy alpejskiej zostały wypiętrzone w szczególności górotwory łańcucha alpejsko‑himalajskiego, kordylierskiego i andyjskiego. W Europie powstały wówczas: Pireneje, Góry Betyckie, Apeniny, Alpy, Karpaty, Bałkany, Góry Dynarskie, Góry Krymskie i Hellenidy. W Azji fałdowanie objęło: Kaukaz, Góry Pontyjskie, Elburs, Kopet‑dag, Taurus, Zagros, Mekran, Kunlun, Hindukusz, Karakorum, Pamir, Himalaje, Góry Arakańskie; w Afryce - góry Atlas; w Ameryce Północnej - Kordyliery, a w Ameryce Południowej - Andy.
Na zakończenie warto podkreślić, że błędem jest określanie współczesnych pasm górskich jako powstałych podczas orogenezy kaledońskiej lub hercyńskiej, ponieważ wszystkie obecne góry zostały wypiętrzone we współczesnej formie w orogenezie alpejskiej. Po sfałdowaniu łańcuchów i masywów górskich podczas wcześniejszych ruchów górotwórczych, w wyniku procesów denudacyjnych, uległy niemal całkowitemu zrównaniu. Natomiast skały sfałdowane i zmetamorfizowane podczas wcześniejszych orogenez były kilkakrotnie wydźwignięte jako góry zrębowe. Do tak ukształtowanych gór, sfałdowanych podczas orogenezy kaledońskiej i hercyńskiej, a ostatecznie wypiętrzonych w orogenezie alpejskiej należą: Ardeny, Grampian, Góry Skandynawskie, Wogezy, Rudawy, Schwarzwald, Harz, Sudety, Masyw Centralny, Góry Iberyjskie, Rodopy, Ural i Góry Świętokrzyskie w Europie; Tien‑szan i Góry Czerskiego w Azji; Góry Smocze i Góry Przylądkowe w Afryce; Appallachy w Ameryce Północnej, Wielkie Góry Wododziałowe i Góry Macdonnella w Australii.
Słownik
warstwa o grubości około 100 km, położona w górnej części płaszcza ziemskiego, tuż pod litosferą
forma w kształcie bochenka, której podstawa ciągnie się w dół do nieokreślonej głębokości; powstaje podczas ruchów górotwórczych (lub bezpośrednio po ich ustaniu) wskutek intruzji magmy lub przez przeobrażenie innych skał pod wpływem metasomatozy; w postaci batolitu występują głównie granity oraz granodioryty
(masyw górnośląski, blok cieszyński); jednostka geologiczna położona na południu Polski (obejmuje Wyżynę Śląsko‑Krakowską i Beskidy Zachodnie), południowo‑wschodni fragment paleozoicznej platformy zachodnioeuropejskiej
(masyw małopolski, krakowidy); jednostka geologiczna położona w południowo‑wschodniej Polsce (Wyżyna Małopolska, Kotlina Sandomierska i Beskidy) oraz na zachodniej Ukrainie, fragment paleozoicznej platformy zachodnioeuropejskiej
podłużne zagłębienie w skorupie ziemskiej, w którym gromadziły się osady; charakterystyczną cechą geosynkliny jest duża i zmienna głębokość oraz rozciągłość przy stosunkowo małej szerokości; w trakcie sedymentacji osady były ściskane i deformowane, a później wydźwignięte, tworząc łańcuch górski
forma w kształcie bochenka lub grzyba, powstała w wyniku intruzji magmy, w której podstawa jest płaska, natomiast strop kopułowato wygięty; czasami, kiedy do intruzji dojdzie stosunkowo płytko, odkształcenie spowodowane przez lakolit ujawnia się na powierzchni ziemi w postaci wzniesienia
ruchy orogeniczne, górotwórczość, ruchy górotwórcze, fałdowanie - intensywne, krótkotrwałe i nieodwracalne ruchy skorupy ziemskiej obejmujące dość ograniczone obszary; zwykle orogenezie towarzyszy plutonizm
nazwa pochodzi od rzymskiego boga świata podziemnego, Plutona; ogół procesów geologicznych polegających na podziemnym tworzeniu, przemieszczaniu się magmy, jej zastyganiu w obrębie dolnej skorupy ziemskiej i górnego płaszcza (tzw. intruzje) oraz tworzeniu się z niej skał magmowych (plutonicznych)
rodzaj obniżenia geologicznego obejmujący wąski i podłużny fragment skorupy ziemskiej, który zapadł się wzdłuż równoległych do siebie uskoków normalnych; natomiast część skorupy, która została wypiętrzona i znajduje się ponad rowem, nosi nazwę zrębu lub horstu
w teorii tektoniki płyt to proces polegający na wciąganiu lub wpychaniu jednej płyty litosferycznej pod drugą (oceaniczną lub kontynentalną); współcześnie aktywne strefy subdukcji znajdują się wzdłuż zachodnich wybrzeży Ameryki Południowej i wschodnich wybrzeży Azji; historyczne strefy subdukcji występowały na przykład w okresie poprzedzającym i podczas orogenezy alpejskiej wzdłuż łańcucha alpejsko‑himalajskiego
struktura tektoniczna powstała w wyniku spękania mas skalnych i przemieszczenia ich wzdłuż powstałej powierzchni, zwanej powierzchnią uskoku
część ziemskiej skorupy obniżona ruchami tektonicznymi, ograniczona uskokami (rów tektoniczny); jest to zjawisko częste na przedpolu gór (na przykład zapadlisko przedkarpackie) i w obszarach orogenu (na przykład zapadlisko Saary)
struktura tektoniczna ograniczona przynajmniej z dwóch przeciwległych stron uskokami i wypiętrzona wzdłuż nich względem otoczenia; przykładami wielkoskalowego zrębu są Sudety, Góry Skandynawskie, Góry Jabłonowe, Góry Smocze, Tien‑szan i góry Ural