Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki

Krajobraz polityczny przed walką

Od jesieni 1918 r. sytuacja międzynarodowa stanowiła skomplikowaną mozaikę problemów oraz wyzwań stojących przed krajami ententy i pojawiającymi się nowymi państwami na mapie Europy. Porażka wszystkich zaborców przyniosła Polsce niepodległość, a także konieczność podjęcia walk o terytorialny kształt przyszłego państwa. Losy granicy miały się rozstrzygnąć nie tylko w wyniku rozmów pokojowych z państwami ententy, ale również wykorzystania oręża.

Jeszcze w trakcie światowego konfliktu Rosja pogrążyła się w chaosie, buntach społecznych i strajkach. W 1917 r. wybuchły dwie rewolucje: lutowa i październikowarewolucja październikowapaździernikowa; ta druga, wywołana z inicjatywy Włodzimierza Lenina, doprowadziła do przejęcia władzy przez siły komunistyczne i wojny domowej. Zwolenników bolszewików umownie nazwano „czerwonymiczerwoniczerwonymi”, natomiast kontrrewolucjonistów, którzy sprzeciwili się nowemu porządkowi – „białymibialibiałymi”. Obie siły stanowiły zagrożenie dla odradzającej się II Rzeczypospolitej, ale zwycięstwo bolszewików mogło okazać się niebezpieczne także dla Europy Zachodniej. Celem nowych władz był bowiem marsz na zachód, aby rozprzestrzenić ideę rewolucyjną w kolejnych państwach. Z geografii jednoznacznie wynikało, że było to możliwe jedynie przez terytoria polskie.

Stosunek pozostałych państw ententy (przede wszystkim Francji oraz Wielkiej Brytanii) do Polski był niejednoznaczny. Francja widziała w silnym państwie polskim przyszłego sojusznika przeciwko Niemcom, więc akceptowała polskie pretensje terytorialne. Wielka Brytania z kolei nie chciała dopuścić do nadmiernego wzmocnienia Francji i gotowa była zawrzeć porozumienie z Rosją. Oba państwa czekały na rozstrzygnięcia toczącej się wówczas wojny domowej w Rosji. W przypadku zwycięstwa białych poparcie mocarstw zachodnich dla Rosji byłoby znacznie większe, a tym samym znacząco ograniczyłoby poparcie dla Polski w nadchodzącym konflikcie.

RwD8UX0LWyXxy1
Polska w zmiennych granicach. Czy wszystkie ziemie Księstwa Warszawskiego znalazły się w granicach II Rzeczpospolitej?
Źródło: Krystian Chariza i zespół, licencja: CC BY-SA 3.0.

Kwestia wschodniej granicy Polski nie została uregulowana podczas konferencji wersalskiej w czerwcu 1919 r. Wprawdzie państwa ententy, czekając na rozwiązanie sytuacji w Rosji, zaproponowały prowizoryczną linię podziału ziem między oboma państwami, ale polscy politycy się na nią nie zgodzili. Granica ta pozostawiałaby poza terytorium Rzeczypospolitej Galicję Wschodnią oraz Wilno. W Polsce ścierały się wówczas dwie koncepcje dotyczące ukształtowania wschodniej granicy: koncepcja federacyjnakoncepcja federacyjnakoncepcja federacyjna Józefa Piłsudskiego oraz inkorporacyjnakoncepcja inkorporacyjnainkorporacyjna Romana Dmowskiego. Żadna z nich nie przewidywała jednak oddania tych terenów.

Początek walk polsko‑bolszewickich

W ślad za wycofującymi się Niemcami kroczyła Armia Czerwona. Już 1 stycznia 1919 r. ogłoszono utworzenie Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej, 5 stycznia po walkach z oddziałami polskiej Samoobrony bolszewicy zajęli Wilno i 28 lutego utworzono Litewsko- Białoruską Republikę Sowiecką. Wcześniej, 14 lutego 1919 r. w miejscowości Mosty nad Niemnem rozpoczęła się wojna polsko‑bolszewicka; wojska polskie starły się z oddziałami Armii Czerwonej. Do dziś nie ustalono, kto rozpoczął walkę, formalnie nie doszło do wypowiedzenia wojny przez żadną ze stron. W tym czasie Polacy walczyli o granice także na innych frontach – wciąż trwały powstanie wielkopolskie oraz wojna z Zachodnioukraińską Republiką LudowąZachodnioukraińska Republika LudowaZachodnioukraińską Republiką Ludową o Galicję Wschodnią. To jednak bolszewicy stanowili najpoważniejsze zagrożenie – nie tylko dla gwarancji wschodniej granicy, ale także dla samego istnienia państwa polskiego.

W lipcu 1919 r., po zwycięstwie w walkach o Galicję Wschodnią, front rozciągał się aż po Wołyń oraz linię rzeki Zbrucz. Pierwsze spektakularne sukcesy należały do strony polskiej; w marcu dzięki skutecznej ofensywie udało się zdobyć Pińsk, natomiast w pierwszej połowie kwietnia polskie oddziały pod dowództwem gen. Stanisława Szeptyckiego zajęły Nowogródek i Wilno. W dniu 22 kwietnia 1919 r. Józef Piłsudski wydał odezwę Do mieszkańców byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego, w której uzasadniał zajęcie części Litwy przez Polaków, przedstawiając ich jako wyzwolicieli, a nie okupantów. Był to kolejny krok do realizacji idei federacyjnej J. Piłsudskiego. Dalsze działania doprowadziły do zajęcia Mińska, a w styczniu 1920 r. Dyneburga, który postanowiono przekazać Łotwie.

R1CBEvkK5mN611
Naczelnik państwa Józef Piłsudski w Wilnie po zajęciu miasta przez Wojsko Polskie. Kogo jeszcze rozpoznajesz na tym zdjęciu?
Źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe, domena publiczna.

Na przełomie 1919 i 1920 r. obie strony podjęły rokowania w sprawie zawieszenia broni. Negocjacje nie zakończyły się sukcesem, ponieważ ani Polska, ani bolszewicy nie przyjęli proponowanych warunków rozejmu. Działania zarówno Polski, jak i Rosji były obliczone na oddalenie w czasie konfliktu zbrojnego, aby zebrać armię.

Tak przedstawiał tę sytuację Włodzimierz Lenin w nocie do Rady Wojennej Rosji:

Włodzimierz Lenin
RHV5ERw2TBShn1
Włodzimierz Lenin (1870–1924) – organizator rewolucji październikowej, pierwszy przywódca Rosji bolszewickiej.
Źródło: М. С. Наппельбаум, Wikimedia Commons, domena publiczna.

Wszystko wskazuje na to, że Polska przedstawi nam warunki, które będą absolutnie nie do przyjęcia albo nawet zgoła bezczelne. […] Uważam za konieczne podjęcie nadzwyczajnych środków, aby możliwie jak najszybciej przewieźć wszystko, co się da, z Syberii i Uralu na Zachodni Front. Należy rzucić hasło: Szykujcie się na wojnę z Polską.

1920 Źródło: Włodzimierz Lenin, [w:] 1920. Wojna o Polskę, oprac. A. Knyt, Warszawa 2010, s. 12–14.
R1LeKZEnd3dT8
Michaił Tuchaczewski (1893–1937) – dowódca wojsk bolszewickiego Frontu Zachodniego.
Opisz mundur Michaiła Tuchaczewskiego.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Polska ofensywa zatrzymała się na przełomie 1919 i 1920 r., a dowódcy oczekiwali na wynik wojny domowej na terenie Rosji. Doszło wówczas do starć wojsk czerwonych i białych (zwolenników powrotu caratu). Gen. Anton Denikin, dowódca wojsk kontrrewolucjonistów, zaproponował Józefowi Piłsudskiemu współpracę w celu wspólnego pokonania bolszewików. Piłsudski odrzucił propozycję, zdając sobie sprawę, że jest to wyłącznie taktyczna decyzja Denikina, który w rzeczywistości nie popierał polskiej niepodległości. Zdaniem historyków Piłsudski słusznie uważał, że większe zagrożenie dla państwowości polskiej stwarzałoby zwycięstwo carskich generałów, będących zwolennikami utrzymania imperialnej roli Rosji. Ponadto osłabiłoby to pozycję Polski na arenie międzynarodowej, ponieważ wykluczyłoby udzielenie jej poparcia przez Francję oraz Wielką Brytanię. Ostatecznie armia białych poniosła porażkę, a wojska bolszewickie były gotowe do marszu na zachód, stanąwszy najpierw do dalszej walki przeciwko Polsce.

RDtvLqRMQFfyM
Józef Piłsudski ze sztabem wojskowym, 1920 r. Określ, jaki stopień wojskowy mają żołnierze widoczni na zdjęciu. Oficerski czy szeregowy? Zwróć uwagę na ich umundurowanie i wiek.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Małżeństwo z rozsądku. Jak doszło do porozumienia polsko‑ukraińskiego?

Jednocześnie od 1 listopada 1918 r. trwały walki z Ukraińcami o Lwów. Front ukraiński nie był jednak jednolity, już wcześniej działały tu różne siły polityczne, co doprowadziło do utworzenia dwóch odrębnych organizmów państwowych: Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej (obejmującej teren Galicji Wschodniej) oraz Ukraińskiej Republiki LudowejUkraińska Republika LudowaUkraińskiej Republiki Ludowej z Symonem Petlurą na czele. Mimo prób porozumienia i krótkiego połączenia sił wojskowych obu państw ostatecznie władze ZURL udały się na emigrację po przegranych walkach z Polską (lipiec 1919 r.) i zjednoczenie nie doszło do skutku.

Koncepcja federacyjna budowy wschodniej granicy państwa polskiego, której zwolennikiem był Józef Piłsudski, zakładała porozumienie z Ukraińcami. Utworzone przez nich silne, niezależne państwo stanowiłoby bufor pomiędzy Polską a Rosją. Naturalnym sojusznikiem dla państwa ukraińskiego stała się Polska, łączył je bowiem wspólny wróg: Rosja bolszewicka. Bez pomocy z zewnątrz Ukraina nie byłaby w stanie odeprzeć wojsk bolszewickich, które znajdowały się na jej terytorium. Symon Petlura, otoczony przez wroga, zdecydował się na zaproponowanie Józefowi Piłsudskiemu układu. Kluczowym warunkiem, jaki postawiła strona polska, była Galicja Wschodnia – Ukraina miała się jej zrzec na rzecz II Rzeczypospolitej. W dniu 21 kwietnia 1920 r. doszło do podpisania polsko‑ukraińskiego porozumienia w Warszawie, a trzy dni później oba państwa zawarły konwencję wojskową.

RLnpFLhtrHwKO
Józef Piłsudski i Symon Petlura w 1920 r. Jak myślisz, gdzie mogło powstać to zdjęcie?
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Stanisław Grabski Pamiętniki

Piłsudski poinformował mnie o propozycjach czynionych mu przez nacjonalistów ukraińskich, grupujących się koło [atamana Semena] Petlury. Za zbrojną ze strony Polski pomoc w walce przeciwko bolszewikom o niepodległość Ukrainy Petlura ofiarowuje trwały sojusz narodu i państwa ukraińskiego z Polską, zrzekając się raz na zawsze pretensji do Wschodniej Galicji

Pamietniki Źródło: Stanisław Grabski, Pamiętniki, t. 2, Warszawa 1989, s. 137–138.

– wspominał Stanisław Grabski, poseł na Sejm Ustawodawczy.

Również premier Ignacy Jan Paderewski podczas posiedzenia Sejmu odniósł się do sojuszu zawartego z Ukrainą:

Sprawozdanie stenograficzne z 97 posiedzenia Sejmu Ustawodawczego, 12 listopada 1919 r.

Niejednemu stosunek nasz do Ukrainy może się wydać niejasnym, ale niejasną jest i sytuacja na Ukrainie. Chaos tam panuje, chaos przerażający, wprost rozpaczliwy. Walczy ataman Petlura, walczą bolszewicy, biją się, a raczej rozbijają siczownicy, grasują wreszcie niedobitki armii galicyjskiej [Ukraińskiej Armii Halickiej], zorganizowanej przez wroga [Zachodnioukraińską Republikę Ludową], która tak bezlitośnie tępiła ludność polską na Czerwonej Rusi [polskie wojska walczyły z tą armią o Galicję Wschodnią do lipca 1919 roku]. Codziennie tam gwałty, mordy, rabunki, rzezie. Tymczasem, ponieważ ataman Petlura walczy przeciw bolszewikom, ponieważ rząd jego ma bardzo licznych zwolenników i wydaje się istotnie rządem ludowym ukraińskim, ponieważ wreszcie obowiązkiem naszym jest oszczędzać krew polską i polskie mienie, naczelne dowództwo zawarło z atamanem Petlurą rozejm.

Sprawozdanie Źródło: Sprawozdanie stenograficzne z 97 posiedzenia Sejmu Ustawodawczego, 12 listopada 1919 r., dostępny w internecie: dlibra.umcs.lublin.pl.

Wyprawa kijowska – klęska Józefa Piłsudskiego?

Dnia 25 kwietnia 1920 r. rozpoczęła się polsko‑ukraińska ofensywa na Kijów, tzw. wyprawa kijowska, na mocy wcześniejszego porozumienia między Józefem Piłsudskim a Symonem Petlurą. Kolejnego dnia obaj dowódcy wydali odezwę do narodu ukraińskiego. Celem umowy miało być opanowanie terenów na wschodzie, które uznawane były za część przyszłego państwa ukraińskiego.

Józef Piłsudski Odezwa do mieszkańców Ukrainy, 1920

DO WSZYSTKICH MIESZKAŃCÓW UKRAINY!
Wojska Rzeczypospolitej Polskiej na rozkaz mój ruszyły naprzód, wstępując głęboko na ziemie Ukrainy. Ludności ziem tych czynię wiadomem, że wojska polskie usuną z terenów, przez naród ukraiński zamieszkałych, obcych najeźdźców, przeciwko którym lud ukraiński powstawał z orężem w ręku, broniąc swych sadyb przed gwałtem, rozbojem i grabieżą.

Wojska polskie pozostaną na Ukrainie przez czas potrzebny po to, aby władzę na ziemiach tych mógł objąć prawy rząd ukraiński. Z chwilą, gdy rząd narodowy Rzeczypospolitej Ukraińskiej powoła do życia władze państwowe, gdy na rubieży staną zastępy zbrojne ludu ukraińskiego, zdolne uchronić kraj ten przed nowym najazdem, a wolny naród sam o losach swoich stanowić będzie mocen – żołnierz polski powróci w granice Rzeczypospolitej Polskiej, spełniwszy szczytne zadanie walki o wolność ludów.

Razem z wojskami polskiemi wracają na Ukrainę szeregi walecznych jej synów pod wodzą Atamana Głównego Semena Petlury, które w Rzeczypospolitej Polskiej znalazły schronienie i pomoc w najcięższych dniach próby dla ludu ukraińskiego.

Wierzę, że naród ukraiński wytęży wszystkie siły, by z pomocą Rzeczypospolitej Polskiej wywalczyć wolność własną i zapewnić żyznym ziemiom swej ojczyzny szczęście i dobrobyt, któremi cieszyć się będzie po powrocie do pracy i pokoju.

Wszystkim mieszkańcom Ukrainy bez różnicy stanu, pochodzenia i wyznania wojska Rzeczypospolitej Polskiej zapewniają obronę i opiekę.

Wzywam naród ukraiński i wszystkich mieszkańców tych ziem, aby niosąc cierpliwie ciężary, jakie trudny czas wojny nakłada, dopomagali w miarę sił swoich wojsku Rzeczypospolitej Polskiej w jego krwawej walce o ich własne życie i wolność.

JÓZEF PIŁSUDSKI

Wódz Naczelny Wojsk Polskich

26 kwietnia 1920 r., Kwatera Główna

Odezwa Źródło: Józef Piłsudski, Odezwa do mieszkańców Ukrainy, 1920, tekst dostępny online.
Fragment odezwy Symona Petlury do narodu ukraińskiego

Trzy lata, narodzie ukraiński, walczyłeś sam, zapomniany przez wszystkie narody świata […]. Dziś dokonuje się wielka przemiana. […] Rzeczpospolita Polska weszła na drogę okazania realnej pomocy Ukraińskiej Republice Ludowej w jej walce z moskiewskimi bolszewikami‑okupantami, dając możność u siebie formować się oddziałom jej armii i ta armia idzie teraz walczyć z wrogami Ukrainy.

Fragment_odezwy Źródło: Fragment odezwy Symona Petlury do narodu ukraińskiego, [w:] Symon Petlura, Odezwa Symona Petlury do narodu Ukrainy, 1920, tekst dostępny online.

Dzięki udanej kooperacji oddziały wojskowe szybko posuwały się do przodu, zdobywając kolejne ważne węzły komunikacyjne. 6 maja pierwszy polski oddział wkroczył do Kijowa, a kolejnego dnia Polacy i Ukraińcy zajęli miasto bez walk.

R14IIezPvJ1ud1
Zajęcie Kijowa, maj 1920 r. Czy rozpoznajesz na zdjęciu wojsko polskie? Czy mieszkańcy Kijowa radośnie witają zdobywców?
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Ppor. Mieczysław Lepecki

Ludność [Kijowa] przechodziła straszliwy kryzys głodowy. Twarze przechodniów zdradzały niezwykły stopień wyczerpania i wynędznienia, ubranie ich składało się z łachmanów, i to łachmanów brudnych. Przed naszą intendenturą batalionową, w czasie wydawania chleba, gromadził się zawsze wielki tłum ludzi, obserwujący w milczeniu niezwykły widok dużej ilości białego chleba.

1920_Lepecki Źródło: Ppor. Mieczysław Lepecki, [w:] 1920. Wojna o Polskę, oprac. A. Knyt, Warszawa 2010, s. 51.

Sukces nie trwał jednak długo. W dniu 26 maja 1920 r. ruszyła kontrofensywa bolszewicka, a sytuacja Polski zmieniła się diametralnie. Wojska zostały zmuszone do chaotycznego wycofania się z większości zdobytych w ostatnim roku terenów.

Słownik

biali
biali

określenie zwolenników powrotu caratu i wojsk walczących przeciwko bolszewikom

czerwoni
czerwoni

określenie zwolenników utrzymania zdobyczy rewolucji październikowej, walczących przeciwko powrotowi caratu

koncepcja federacyjna
koncepcja federacyjna

(łac. conceptio - spostrzeżenie, ujęcie; śrdw.-łac. foederatio), koncepcja zaproponowana przez Józefa Piłsudskiego polegająca na zbudowaniu bloku państw złożonych z narodów zamieszkujących dawne terytoria Rzeczypospolitej, tj. Litwinów, Białorusinów oraz Ukraińców, które byłyby powiązane z polską sojuszem (federacją) opartym na wspólnej polityce zagranicznej, wojskowej czy gospodarczej

koncepcja inkorporacyjna
koncepcja inkorporacyjna

(łac. conceptio - spostrzeżenie, ujęcie) koncepcja zaproponowana przez Romana Dmowskiego polegająca na włączeniu (inkorporacji) do państwa polskiego terenów znajdujących się jak najdalej na wschód, obejmujących obszary zamieszkiwane w większości przez inne narodowości. Dmowski uważał, że państwo odbudowane z ziem wszystkich zaborów byłoby zdolne do obrony przed Niemcami

rewolucja październikowa
rewolucja październikowa

(łac. revolutio), przewrót zbrojny w Rosji mający miejsce z 24 na 25 października 1917 r. (według obowiązującego wówczas w Rosji kalendarza juliańskiego; według kalendarza gregoriańskiego, którym posługiwały się państwa europejskie, było to z 6 na 7 listopada); wybuchł w Piotrogrodzie z inicjatywy Lenina, którego celem było przejęcie przez bolszewików władzy w Rosji

Ukraińska Republika Ludowa
Ukraińska Republika Ludowa

państwo powstałe w wyniku I wojny światowej. Ukraińska Centralna Rada Ludowa proklamowała niepodległość Ukrainy 22 stycznia 1918 r. Pod władzą UCR znalazły się obszary guberni: kijowskiej, podolskiej, wołyńskiej, czernihowskiej, połtawskiej, charkowskiej, katerynosławskiej, chersońskiej i taurydzkiej bez Krymu. Na terenie guberni kurskiej, woroneskiej i chełmskiej o ostatecznej granicy miały zadecydować plebiscyty. 29 kwietnia 1918 r. były adiutant cara Mikołaja II Pawło Skoropadski wraz z popierającymi go Niemcami dokonał zamachu stanu i proklamował powstanie państwa ukraińskiego. 14 grudnia kolejnego przewrotu dokonał Symon Petlura, przywracając URL. W maju 1919 r. po zajęciu Kijowa przez bolszewików rząd ukraiński zawarł porozumienie z Polską. W wyniku wybuchu wojny polsko‑ukraińsko –bolszewickiej w listopadzie 1920 r. Armia Czerwona pokonała wojska URL, które wycofały się do Polski

Zachodnioukraińska Republika Ludowa
Zachodnioukraińska Republika Ludowa

państwo powstałe w wyniku I wojny światowej. W obliczu klęski monarchii austro‑węgierskiej ZURL ogłosiła niepodległość 1 listopada 1918 r. jako Państwo Ukraińskie. 13 listopada 1918 r. Ukraińska Rada Narodowa przyjęła nazwę Zachodnioukraińska Republika Ludowa. Państwo obejmowało większość terenu Galicji Wschodniej, jego granice jednak nie były trwałe z powodu wojny z Polską. W styczniu 1919 r. ZRL połączyła się z Ukraińską Republiką Ludową, zachowując autonomię jako Zachodni Obwód Ukraińskiej Republiki Ludowej. ZURL przetrwała do lipca 1919 r., kiedy to wojska polskie wyparły Ukraińską Armię Halicką za rzekę Zbrucz

Słowa kluczowe

wyprawa kijowska, wojna polsko‑bolszewicka, Ukraińska Republika Ludowa, pakt Piłsudski–Petlura, świat po I wojnie światowej, dzieje II Rzeczypospolitej, odbudowa państwa polskiego

Bibliografia

1920. Wojna o Polskę, red. A. Knyt, Warszawa 2010.

T. Grzegorczyk, Wyprawa kijowska, Toruń 2014.

T. Kutrzeba, Wyprawa kijowska 1920 roku, Warszawa 1937.