Przeczytaj
Komedia należała do podstawowych gatunków literackich polskiego oświecenia, dlatego jej założeniom teoretycznym poświęcano wiele uwagi. Zwykle odwoływano się w nich do doktryny francuskiego klasycyzmuklasycyzmu literackiego, sformułowanej przez Nicolas'a Boileau‑Despréaux. W swoich tekstach autor ten odwoływał się do Poetyki Arystotelesa oraz Sztuki poetyckiej Horacego, udzielając wskazówek współczesnym sobie dramatopisarzom. Komedia klasycystyczna w myśl zasad sformułowanych przez Boileau‑Despréaux miała charakteryzować się przestrzeganiem zasady trzech jedności oraz dynamiczną, ale niezbyt skomplikowaną intrygą. Sztuka powinna sprawiać przyjemność zarówno twórcy, jak i odbiorcy, a jednocześnie nieść umoralniające przesłanie. Autor powinien zadbać o prawdopodobieństwo akcji budowanej na zasadzie przyczynowo‑skutkowej. Bohaterami komedii mieli być zwykli ludzie - w polskiej praktyce najczęściej przedstawiciele szlachty.
Twórcy polskich komedii wzorowali się również na tekstach dramatycznych Philippe’a Destouches’a, zaliczanego do grupy postmolierystów. Osią akcji komedii miał być konflikt obyczajowy, a bohaterowie reprezentowali skonwencjonalizowany typ charakteru.
Adam Kazimierz CzartoryskiAdam Kazimierz Czartoryski zalecał dodatkowo:
O poezji dramatycznejNajwięcej tysiąc pięćset wierszów wchodzić ma w poema dramatyczne; w nim trzy się znajdują części pryncypialne: przełożenieprzełożenie, intryga i rozwiązanie lub też jak uczeni z profesji mówią, protasisprotasis, epitasisepitasis i peripetiaperipetia.
W Polsce szczególny nacisk kładziono na aktualność komedii, która miała przedstawiać społeczną i obyczajową rzeczywistość bliską jej widzom. Wiązał się z tym postulat narodowego charakteru komedii mającej ukazywać uniwersalność natury ludzkiej w realiach polskich. Dlatego też, zgodnie z zasadą sformułowaną przez Czartoryskiego, adaptowano utwory komediopisarzy francuskich, zachowując w ogólnym zarysie intrygę, ale dostosowując do warunków polskich realia oraz kreacje postaci. Czartoryski wyjaśniał:
O poezji dramatycznejNatura jednakowa wszędzie, w odmiennej jednak w każdym narodzie pokazuje się postaci. Namiętności w ludzkim sercu są jednakowe, jednakowe przywary i narowynarowy, lecz kształty w narodzie każdym insze, więc nie tak nam łatwo będzie poznać naturę, kiedy nam się pokaże przybrana w obyczaje, zwyczaje maniery, stroje cudze dla nas, jak kiedy widzieć ją będziemy pod naszym kształtem. Francuskie, angielskie, włoskie zwyczaje nie będąc nam tak dobrze znajome, jak nasze własne, nie tak nas tknie grzech przeciwko nim popełniony, jak gdyby kto przeciwko naszym wykroczył. Skąpstwo, duma i pochlebstwo wszystkich krajów jest narowem, ale Angielczyk, Włoch, Francuz inaczej jest skąpy, dumny, pochlebny jak Polak, i Harpagon Moliera skąpca, nie może tak żywo polskiego spektatora chwytać umysł, iż gdyby wzór był wzięty z naszego lichwiarza kontraktowego.
Do najważniejszych polskich twórców komedii klasycystycznej należy zaliczyć: Ignacego Krasickiego (Mędrzec, Łgarz, Statysta), Stanisława Trembeckiego (Syn marnotrawny wg Woltera), Franciszka Zabłockiego (Fircyk w zalotach), Franciszka Bohomolca (Paryżanin polski).
W komediowych oświeceniowych pojawiały się określone, konwencjonalne typy charakterów charakterów: skąpiec, łgarz, obłudnik. Twórcy oświeceniowego wzorca komedii posługiwali się egzemplifikacjąegzemplifikacją, czerpiąc z katalogu wad ludzkich.
Wykładnikiem cnót i przywar świata przedstawionego w komedii klasycystycznej był ten sam system wartości, jaki stanowił zaplecze intelektualne zasadniczej części oświeceniowej twórczości, zwłaszcza publicystyki i satyry. Tak jak i inne typy literatury dydaktycznej, obowiązywał komedię zakaz satyry imiennej - miała wyśmiewać występki, a nie osoby. Wykluczone były wszelkie ataki na wartości powszechnie uznane. Jak zauważa Teresa Kostkiewiczowa:
Słownik literatury polskiego oświeceniaKomedia
[...] w komedii klasycystycznej przewijał się także motyw przywołujący Arystotelesowską obserwację, że maska komiczna - jakkolwiek deformująca wygląd - nie może zawierać rysów cierpienia.
Komizm uznawany był za esencjalny składnik komedii oraz niezbędny środek dydaktyczny. Powszechne było przekonanie, że śmieszność w komedii nie powinna opierać się jedynie na komizmie słownym, pojedynczych chwytach oraz sytuacjach, lecz wynikać z samej akcji, z charakteru i namiętności działających osób. Jak twierdzi Mieczysław Klimowicz:
Rozwój komediiCharaktery osób komedii miały być prawdziwe i naturalne,
ale przyznawano komediopisarzowi prawo, żeby swoim ujęciom „przydawał nieco farb żywych i mocniejszych, aby nieco przesadzał”. Nie mogła to jednak być „zbyteczna przesada” zagrażająca przekroczeniem „granic natury i podobieństwa
do prawdy” i przerodzenie się w zupełną karykaturę. [...] Jako drugie obok charakterów źródło komiczności wskazywano sytuacje przez siebie śmieszące, a głównym sposobem komponowania efektów miał być rozmaicie stosowany kontrast, zwłaszcza kontrastowe zestawienie postaci oraz charakteru z położeniem.
Praktyka teatralna oraz oddziaływanie na komedię innych gatunków, takich jak dramadrama czy operaopera, doprowadziły do bogacenia się i różnicowania komedii. Po okresie dominacji utworów, których podstawowe zadanie polegało na krytyce sarmatyzmu, powstawały w Polsce komedie w większym stopniu nastawione na rozbawienie odbiorców, które równocześnie nie rezygnowały z dydaktyzmu. Po utracie przez Rzeczpospolitą niepodległości komedia klasycystyczna służyła przede wszystkim budowaniu w świadomości widzów obrazu narodowych wartości, kojarzonego z mitem szlacheckim oraz ludowością. Ukształtował się wzorzec stanowiący podstawę dalszych przemian tego gatunku.
O autorze
Julian Ursyn Niemcewicz [1758‑1841] pochodził z zamożnej i ustosunkowanej rodziny ziemiańskiej. Ukończył Szkołę Rycerską w Warszawie, którą opuścił jako porucznik. Został jednym z adiutantów komendanta Szkoły, księcia Adama Kazimierza Czartoryskiego. Wybrany na posła inflanckiego na Sejm Czteroletni, brał w nim czynny udział, popierając stronnictwo patriotyczne. Uczestniczył także w potajemnych naradach nad projektem Konstytucji 3 maja. Po zwycięstwie Targowicy Niemcewicz wyjechał za granicę, gdzie uczestniczył w przygotowaniach do insurekcji. Po klęsce powstania listopadowego Niemcewicz wyemigrował do Paryża. Mimo podeszłego wieku uczestniczył w życiu politycznym i kulturalnym Wielkiej Emigracji. Był współzałożycielem Biblioteki Polskiej w Paryżu. W bogatej twórczości literackiej Juliana Ursyna Niemcewicza szczególną rolę odegrały Powrót posła oraz napisane u progu XIX wieku Śpiewy historyczne, kształtujące świadomość narodową i historyczną, budzące szacunek dla przeszłości i wolnościowych idei zniewolonego narodu.
Słownik
(łac. decorum - stosownie, przyzwoicie; decoro - ozdabiam) - zasada zgodności treści z formą; jednorodność stylistyczna zapoczątkowana w starożytności przez Arystotelesa, a wykorzystywana na przykład w renesansie i oświeceniu; zgodnie z zasadą decorum utwory o doniosłej tematyce należało pisać stylem wysokim, a o lekkiej – stylem niskim, zbliżonym do mowy potocznej
(gr. dráma – działanie) – rodzaj utworu dramatycznego uprawiany od połowy XVIII w. do lat 30. XIX w., stanowiący ogniwo pośrednie pomiędzy dramaturgią klasycystyczną a romantyczną
(łac. exemplificatio – udowadnianie przykładami) - przykład ilustrujący, objaśnianie metodą przykładową
(łac. classicus - należący do pierwszej, najlepszej klasy) – w literaturze i sztuce rozkwitł we Francji w XVII w., jego początkiem był renesansowy zwrot do wzorów literatury antycznej i łączące się z nim przekonanie o ich wartości uniwersalnej; podstawowe zasady estetyki klasycyzmu sformułowali krytycy włoscy okresu renesansu, a we Francji zwłaszcza N. Boileau w Sztuce poetyckiej; klasycyzm opierał się na poglądach filozoficznych głoszących istnienie w świecie niezmiennych praw ładu, przyznających rozumowi możność poznania natury i jej naśladowania w dziełach człowieka; głównymi kategoriami estetycznymi były piękno i prawda, pojmowane jako wartości absolutne, dające się uzasadnić rozumowo; określały one podstawowe cele twórczości, a warunkiem ich osiągnięcia była doskonałość artystyczna, zgodność utworu z naturą; naśladując naturę, twórca miał się kierować zasadami dobrego smaku i przyjętymi normami obyczajowymi, a jego dzieło musiało spełniać warunek stosowności (decorum); literaturze przypisywano funkcje dydaktyczno‑moralizatorskie; do podstawowego kanonu gatunków literackich należały głównie formy o pochodzeniu antycznym, zwłaszcza tragedia, epos, poemat opisowy, oda, list poetycki, satyra, bajka; ich stosowanie podlegało ściśle określonym przepisom (np. zasada trzech jedności w dramacie); apogeum literatury klasycystycznej przypadło we Francji na epokę Ludwika XIV, nastąpił wtedy rozkwit tragedii (P. Corneille, J. Racine), komedii (Molier), bajki (J. de La Fontaine), prozy moralistycznej (B. Pascal), epistolografii i pamiętnikarstwa
(gr. kõmikós - komiczny) – przedstawianie pewnych wydarzeń, sytuacji, postaci w sposób dowcipny i zabawny, wywołujący śmiech, może polegać na przejaskrawianiu rzeczywistości, ukazywaniu sprzeczności, kontrastów, wywoływaniu zaskoczenia; zespół cech wywołujących wesołość, śmieszność. Wyróżnia się komizm sytuacyjny, słowny i komizm postaci
(łac. opus - dzieło, l. mn. opera) – utwór dramatyczno‑muzyczny, wokalno‑instrumentalny, z akcją dramatyczną, monologami i dialogami ujętymi w libretcie, przeznaczony do wykonania na scenie (z odpowiednią scenografią), zwykle w specjalnie do tego celu zbudowanym teatrze operowym, również zwanym operą
(etrus. satir – mowa, mówić, łac. satura lanx – misa z owocami) –utwór literacki ośmieszający lub krytykujący ukazywane w nim zjawiska, najczęściej wady ludzkie, stosunki społeczne, instytucje; ogół utworów mających na celu ośmieszenie, piętnowanie szkodliwych zjawisk, obyczajów, wad, stosunków społecznych; satyra jest anonimowa, nie uderza w konkretne osoby, operuje wyolbrzymieniem, karykaturą, groteską i ukazuje świat w krzywym zwierciadle
prześmiewczy, ośmieszający, piętnujący zjawiska, cechy, postawy ludzkie