Czym jest transformacja?

Transformacja nie jest terminem nowym, ale szeroko rozpowszechnionym po przeobrażeniach ustrojowo‑politycznych i społeczno‑ekonomicznych państw Europy Środkowej i Wschodniej oraz republik byłego Związku Sowieckiego. Transformacja w tym ujęciu służy do określania procesu przemian wiodących od socjalistycznego systemu społecznego do państwa liberalno‑demokratycznego i gospodarki rynkowej. W sferze gospodarki jest to proces przechodzenia od gospodarki nakazowo‑rozdzielczej do gospodarki rynkowej. Te jakościowe przeobrażenia wymagają zmian w wielu dziedzinach życia społeczno‑gospodarczego. Pojęcie to obejmuje więc wiele zjawisk życia społeczno‑politycznego i ekonomicznego, a także kulturalnego i duchowego. Należy także zaznaczyć, że czasem używa się dla określenia przeobrażeń o charakterze globalnym terminu transformacja systemowa, a dla określenia przeobrażeń związanych z państwem – pojęcia transformacja ustrojowa. Natomiast biorąc pod uwagę procesy, jakie zachodziły w Polsce, transformację systemową można w naszym kraju odnieść do zmian na wszystkich płaszczyznach, a ustrojową – do zmian wewnątrz systemu politycznego.

RzkDSUWLxCICD

Zdjęcie przedstawia dużą grupę młodych ludzi. Stoją oni przy żelaznej, kutej bramie. Wisi na niej transparent z napisem: Politechnika Warszawska jesteśmy z Wami.

Transformacja obejmuje społeczeństwo, ustrój polityczny i gospodarkę. Dlatego też wiąże się z przemianami w strukturze społeczeństwa, w obrębie interesów grupowych oraz świadomości społecznej. W okresie realnego socjalizmu wytworzyła się specyficzna struktura społeczna zróżnicowana w poszczególnych krajach. Społeczeństwo zostało zredukowane do dwóch części: uprzywilejowanej nomenklatury i reszty, którą zrównano zasadniczo pod względem majątkowym i dochodowym oraz pozbawiono rzeczywistego wpływu na władzę.

Kształtowanie społeczeństwa obywatelskiego

Przeobrażenia ustrojowe w krajach Europy Wschodniej, Środkowej, jak również Południowej prowadzą do stopniowego wykształcenia się społeczeństwa obywatelskiego (w sensie polityczno‑kulturowym) oraz społeczeństwa klasowo zróżnicowanego (pod względem interesów ekonomicznych i pozycji na rynku). Istotnym elementem w kształtowaniu się społeczeństwa obywatelskiego jest wprowadzenie gospodarki rynkowej. To dzięki niej zaczynają się wytwarzać klasy społeczne, interesy i sprzeczności interesów, a wraz z nimi powstają odpowiednie społeczne instytucje, do których można zaliczyć np. demokratyczne związki zawodowe, zrzeszenia przedsiębiorców, izby handlowe, organizacje samorządowe itp. Szczególnie jednak słabo rozwijają się instytucje, które powinny reprezentować różne grupy społeczne, co zapewne ilustruje kondycja partii politycznych i mało stabilne systemy partyjne. W 1989 roku Europa Wschodnia przeżyła eksplozję entuzjazmu i ożywienia społecznego uczestnictwa w przemianach politycznych. Głębokie rozczarowanie, alienacja oraz silne pragnienie ucieczki od polityki wpłynęły najpierw na niską frekwencję wyborczą, a następnie na sukcesy partii postkomunistycznych. Zachwiana została więź ideowo‑polityczna elit komunistycznych. Przed rozpadem ZSRS i rozwiązaniem dominującej partii centrum decyzyjne przesunęło się na instytucję prezydenta. Tym samym również zaczęły się zacierać wzajemne relacje ideologiczne między dawną opozycją a elitami rządzącymi. Dowodem tego była również zmiana nazw i symboli – jako kolejny etap walki nie tylko o legitymizację społeczną, lecz również o przeżycie. Poddanie się weryfikacji wyborczej w pierwszych demokratycznych wyborach nie mogło przynieść tym ugrupowaniom zwycięstwa, jednak partie postkomunistyczne uzyskały to, czego nie mogły zdobyć w systemie komunistycznym – legitymizację legalną (wyborczą).

Etapowość transformacji

Reforma systemowa w Europie Wschodniej, Środkowej i Południowej posunęła się najdalej w obrębie przekształcenia systemu politycznego. W toku tych przeobrażeń zarysowały się szczególnie następujące tendencje, które wyrażały się w przechodzeniu:

• od władzy autorytarnejautorytaryzmautorytarnej do demokracji;

• od partii monopolistycznej do wielopartyjności;

• od nomenklatury partyjnej do pluralistycznejpluralizm politycznypluralistycznej elity politycznej;

• od nominacji do wybieralności naczelnych władz państwa;

• od władzy komitetów partyjnych do rządów gabinetu ministrów.

Różne tempo modernizacji

W poszczególnych krajach Europy Wschodniej, Środkowej i Południowej stopień modernizacji politycznej jest różny, a rozwiązania ustrojowe nie mogą być uporządkowane według typowych kategorii. Nie jest to oczywiście związane z okresem transformacji, ale z tym, że nie występują tam żadne idealne modele. Rosja wzorowała się na systemie quasi-prezydenckim, natomiast pozostałe kraje Europy Wschodniej, Środkowej i Południowej na różnych odmianach systemu parlamentarno‑gabinetowego. Wszystkie państwa wprowadziły elementy tych modeli, ale w różnym zakresie, przez co stopień demokratyzacji każdego z nich jest inny.

Z przebiegiem transformacji w Europie Wschodniej i Środkowo‑Południowej nierozerwalnie związane jest reformowanie gospodarki. Zamiast centralnie planowanej gospodarki wykształca się system gospodarki kapitalistycznej. Reforma gospodarcza przebiega w postaci trzech równolegle zachodzących procesów, tzn.:

Bariery modernizacji

Przebieg transformacji pozwala jednak zidentyfikować najbardziej istotne bariery tego rozwoju, do których należą przede wszystkim:

Wprowadzenie gospodarki rynkowej służy wprawdzie celowi, jakim jest osiągnięcie dużych zdolności wytwórczych i dobrobytu, ale wiążą się z nią duże koszty społeczne. W fazie przejściowej ma ona nawet efekty odwrotne, a jej niepowodzenia prowadzą do kumulowania negatywnych efektów w sferze dochodów i zatrudnienia. Istotnym zabiegiem modernizacyjnym jest stworzenie takiego programu przejściowego, który można przeforsować na płaszczyźnie politycznej. Również zdobycie akceptacji społecznej przy zawężonym konsensusie wymaga konieczności stosowania stopniowych rozwiązań reformatorskich.

R1L18FUhnyut4

Zdjęcie przedstawia wnętrze sklepowe. Widać puste lady i regały sklepowe. Na półkach stoją nieliczne butelki z octem i słoiki z musztardą. Widać nieliczne bochenki chleba. W sklepie nie ma poza tym żadnych innych artykułów.

Wady i zalety gospodarki rynkowej

Zakończenie transformacji

Etap transformacji w Europie Wschodniej, Środkowej i Południowej nie został jeszcze zakończony, chociaż w wielu krajach tego regionu zagwarantowane zostały zasadnicze przesłanki dla demokratycznego porządku prawnego. Do przesłanek tych zaliczyć można przede wszystkim:

• narodową suwerennośćsuwerennośćsuwerenność;

• polityczny pluralizm;

• podział władzy;

• państwo prawa.

Również z punktu widzenia prawno‑administracyjnego administracja, sądownictwo, armia i policja zostały uwolnione od ciągłej „opieki” i kontroli partyjnej. Zasadniczą rolę w tym procesie transformacji odgrywa również kultura polityczna społeczeństwa (reprezentowane wartości i sposoby myślenia), w której ciągle mamy do czynienia z autorytaryzmem i biurokratycznymi zachowaniami. Na drodze demokratycznego rozwoju pojawiają się również tendencje rekomunistyczne.

Słownik