Do głównych czynników wpływających na wygląd wybrzeży można zaliczyć:

• geologię skał, z jakich zbudowane jest wybrzeże,

• obecność prądów morskich,

• działalność lądolodu i lodowców,

• udział wód podziemnych,

• udział rzek,

• wpływ procesów niszczących i akumulację,

• szatę roślinną.

Na intensywność niszczącej działalności wód morskich wpływają między innymi:

• siła fal uderzających o brzeg – jest ona szczególnie duża podczas sztormówsztormsztormów, gdy nacisk fal na 1 mIndeks górny 2² może wynieść nawet 30 t;

• wysokość fal – może ona dochodzić nawet do kilkudziesięciu metrów;

• pływypływypływy – zmiany poziomu wód morskich skutkują zwiększeniem lub zmniejszeniem zasięgu oddziaływania fal;

• rodzaj skał budujących wybrzeże – różna odporność skał na erozję przyczynia się do nierównomiernego niszczenia wybrzeży.

Aby opisać strefę wybrzeża, używa się następujących określeń:

• brzeg – obszar przybrzeżny, wyznaczony przez maksymalny zasięg wód morskich, które przyczyniają się do akumulacji i erozji strefy przybrzeżnej;

• linia brzegowa – odpowiada średniemu położeniu linii wody, czyli linii styku powierzchni lądu i morza.

Strefa brzegowa obejmuje obszar maksymalnego zasięgu wód morskich. Obszar stale pozostający pod wodą nazywany jest podbrzeżem. Jego granice od strony morza wyznacza głębokość, na której zaczyna się oddziaływanie falowania na dno. Nadbrzeżem natomiast nazywamy obszar położony poza zasięgiem bezpośredniego oddziaływania wody morskiej.

R2sfqTfITbkcP

Grafika przedstawia podział strefy brzegowej morza. Grafika prezentuje wybrzeże składające się z rewy podwodnej stoku brzegu, plaży, wydmy przedniej oraz wału wydm nadmorskich. Strefa brzegowa dzieli się na pobrzeże, brzeg oraz nadbrzeże; wraz ze wzrostem poziomu wody pod wodą znajdują się poszczególne części wybrzeża. Niski stan wody obejmuje całe podbrzeże wraz ze znajdującą się rewą podwodną stoku brzegu pod wodą, kończąc się na początku plaży. Średni stan wody (linia brzegowa) obejmuje dolny brzeg, w którym pod wodą znajduje się połowa plaży oraz rewa podwodna stoku brzegu. Wysoki stan wody obejmuje cały brzeg górny, dolny oraz podbrzeże; pod wodą znajduje się cała plaża oraz rewa. Najwyższy poziom wody zatrzymuje się na wydmie przedniej. Powyżej najwyższego poziomu wody znajduje się nabrzeże.

Wybrzeża klasyfikowane są według różnych kryteriów. W zależności od rodzaju rzeźbotwórczej działalności fal morskich oraz ukształtowania powierzchni powstają różne typy wybrzeży. Ze względu na genezę najczęściej wyróżnia się wybrzeża:

fiordowe – powstałe w wyniku zalania przez morze dolin polodowcowych; fiordami nazywamy głębokie wąskie i kręte zatoki ciągnące się w głąb lądu;

RqSd0Mk3rGfmF

Zdjęcie satelitarne przedstawia teren ze wzniesieniami z wąskimi i długimi dolinami zalanymi wodą. Przypominają rozgałęzienia.

szkierowe – powstałe poprzez zalanie przez morze obszaru polodowcowego z powszechnie występującymi skalistymi pagórkami;

R1H1BLYAlLlrR

Zdjęcie satelitarne przedstawia liczne wysepki zgrupowane przy wybrzeżu, wokół nich jest woda.

riasowe – powstałe wskutek zalania dolin górskich o przebiegu prostopadłym do linii brzegowej; pasma górskie stały się półwyspami lub wyspami, a doliny zatokami wcinającymi się głęboko w ląd w wyniku wtargnięcia morza na obszar górski;

ReqiMEzsVM3GL

Zdjęcie satelitarne przedstawia fragment wybrzeża. Ma liczne wcięcia, brzeg jest poszarpany.

dalmatyńskie – powstałe w wyniku częściowego zalania silnie podzielonych grzbietów górskich o równoległym przebiegu do linii brzegowej;

R1Lx4mrCbUMBA

Zdjęcie satelitarne przedstawia fragment wybrzeża z podłużnymi zatokami poprzecinanymi wąskimi, długimi fragmentami lądu.

limanowe – powstałe jako efekt zalania przez morze wylotów dolin rzecznych, które zostały odcięte mierzejami lub piaszczystymi wałami lejkowatych ujść rzek;

R1WSmJDUXcsIO

Zdjęcie satelitarne przedstawia fragment wybrzeża. W głąb lądu wchodzą krótkie, wąskie zbiorniki wodne.

lagunowe – tworzą się na obszarach o dużych amplitudach pływów jako skutek usypania lido; fragment morza odcięty przez wał nazywa się laguną;

RbkaokMHoBdb9

Zdjęcie satelitarne przedstawia fragment wybrzeża. Linia brzegowa przebiega łukowato, co tworzy zatokę.

mierzejowo‑zalewowe – powstałe na obszarach o nieznacznych amplitudach pływów jako skutek częściowego odcięcia zatoki lub płytkiego akwenu oraz akumulacji piaszczystego materiału transportowanego przez prądy przybrzeżne;

Rn8gwXiBmzLKI

Zdjęcie satelitarne przedstawia fragment wybrzeża. Linia brzegowa przebiega łukowato. Po lewej stronie zdjęcia ląd wybrzusza się w stronę morza.

koralowe – w związku z występowaniem koralowców rafotwórczych w ciepłych morzach tworzą się wybrzeża koralowe, wokół wysp tworzą się atole, które powstają wtedy, gdy wyspa poddawana jest ruchom wynurzającym; po zmianie pionowego ruchu wynurza się pierścień z istniejącym we wnętrzu płytkim zagłębieniem, atole występują m.in. na Pacyfiku;

RnzMacR2zAawv

Zdjęcie satelitarne przedstawia zielone wysepki, otoczone pierścieniem lądu. Woda od wewnętrznej strony pierścienia jest płytka, turkusowa.

deltowe – związane z akumulacją osadów w deltach rzek.

Rz4Nt5o61opwp

Zdjęcie satelitarne przedstawia fragment wybrzeża. W pobliżu stykania się lądu z wodą jest trójkątny zielony obszar, łączy się w dolnej części z rzeką. Powierzchnia terenu wokół zielonego obszaru ma kolor żółty.

Ze względu na aktywność wód morskich w strefie wybrzeża, które przyczyniają się do przekształcenia istniejącej wcześniej rzeźby na obszarach zalanych, wyróżniamy wybrzeża zanurzone cofające się. Na obszarach, które uległy wynurzeniu, klasyfikujemy wybrzeża wynurzone narastające.

Do wybrzeży zanurzonych zaliczamy: dalmatyńskie, fiordowe, szkierowe, riasowe i klifowe, a do wybrzeży narastających: limanowe, mierzejowe, lagunowe, deltowe i koralowe.

Ze względu na wysokość wybrzeża wyróżniamy wybrzeża wysokie i płaskie. Do tych pierwszych zaliczamy wybrzeża klifowe powstające na skutek działania abrazji, czyli procesu niszczenia stromego wybrzeża przez działanie fal. Na wybrzeżach płaskich intensywniej zachodzi proces akumulacji materiału niesionego przez wody morskie niż erozji.

Inny podział wybrzeży oparty jest na pochodzeniu procesów modelujących brzegi. Zgodnie z nim wyróżnia się wybrzeża pochodzenia:

• morskiego – wykształcone przez procesy falowania i pływowe np. klifowe, lidowe, lagunowe, mierzejowe;

• rzecznego – utworzone głównie przez działalność akumulacyjną rzek, np. deltowe, limanowe;

• organogenicznego – stworzone w wyniku działalności organizmów żywych, głównie nagromadzenia materii organicznej pochodzenia roślinnego lub zwierzęcego np. koralowe, mangrowe.

Jednym z charakterystycznych wybrzeży występujących w strefie międzyzwrotnikowej są wybrzeża namorzynowe (mangrowe). Ze względu na wahania stanu wód wynikające z pływów są porośnięte roślinnością, która jest przystosowana do życia w wodzie słonej oraz do częstych zmian poziomu wody.

Słownik