Stanisław Mackiewicz Dom Radziwiłłów

Sienkiewicz kochał Radziwiłłów, bo właśnie uosabiali w jego oczach Polską majestatyczność, ale nie był w stanie wyzbyć się pewnego anachronizmu w ocenie polityki Janusza Radziwiłła (…) Nie doceniał dwóch czynników: po pierwsze tego, że Litwa w 1655 r. jeszcze całkowicie Polską nie była. Stąd Radziwiłł mógł mieć przymus moralny nie pozwalający na gubienie Litwy dla ratowania Polski. (…) Sienkiewicz nie tylko nie docenia, iż Radziwiłł miał nie tylko prawo, lecz i obowiązek, według poglądów swych czasów, do troszczenia się o Litwę bardziej niż o Polskę; Sienkiewicz nie docenia także grozy położenia Litwy w lipcu 1655 r. (…) Oto Opaliński stworzył wojsku szwedzkiemu drogę do podboju Korony, to jest Polski, a na Litwie wojska rosyjskie zajęły i spaliły cały nieomal kraj z wyjątkiem jego części zachodniej. Wiemy przecież, że radziwiłłowski Nieśwież bronił się wtedy, oblężony i otoczony przez Rosjan. Hetman litewski stanął więc przed dylematem: wojna na dwa fronty czy też rozejm ze Szwedami i uderzenie na Rosję. Wybrał to drugie i my go z tego rozgrzeszamy. Sienkiewicz przeciwnie. Uważa, że Januszem Radziwiłłem kierowało nie poczucie obowiązku i obawa przed wojną na dwa fronty, lecz ambicja i tylko ambicja.

1 Źródło: Stanisław Mackiewicz, Dom Radziwiłłów, Warszawa 1990, s. 99–100.

Henryk Sienkiewicz Potop

RhhqLH5UIIw45

Nagranie nawiązujące do lekcji z fragmentem Potopu H. Sienkiewicza.

Nagranie nawiązujące do lekcji z fragmentem Potopu H. Sienkiewicza.

Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DKKui1AEE

Nagranie nawiązujące do lekcji z fragmentem Potopu H. Sienkiewicza.

Po odjeździe posłów i wojewody wendeńskiego książę chwycił brzemienne troskami czoło w obie dłonie i począł chodzić szybkimi krokami po komnacie... [...] Straszliwy niepokój targał duszę Radziwiłła.
Zdawało mu się chwilami, że prócz niego jest jeszcze ktoś i chodzi za nim, i szepce mu do ucha: „Opuszczenie, ubóstwo, a do tego hańba...” Wszakże on, wojewoda wileński i hetman wielki, już był zdeptany i upokorzony! Kto by przypuszczał wczoraj, że w całej Koronie i Litwie, ba! w całym świecie, znajdzie się człowiek, który by śmiał zakrzyknąć mu do oczu: „Zdrajca!” [...] Może, gdyby wszedł do owej sali, w której odbywała się uczta, usłyszałby jeszcze, jak echo wśród gzymsów i pod sklepieniami powtarza: „Zdrajca! Zdrajca!” I gniew szalony, wściekły chwytał chwilami za pierś oligarchy. Nozdrza jego rozdymały się, oczy ciskały błyskawice, żyły występowały na czole. Kto tu śmie stawiać opór jego woli?... Rozszalała myśl stawiała mu przed oczy obraz kar i mąk dla buntowników, którzy ośmielili się nie iść jak pies za jego nogami. [...]
W komnacie pociemniało, bo na knotach świec osiadły grzyby, jeno przez okna wpływało srebrne światło księżyca. Radziwiłł wpatrzył się w te blaski i zamyślił się głęboko. Z wolna poczęło się coś mącić w tych blaskach, wstawały jakieś postacie i coraz ich było więcej, aż w końcu ujrzał książę jakoby wojska idące ku sobie z górnych szlaków szeroką księżycową drogą. Idą pułki pancerne, husarskie i lekkie petyhorskie, las chorągwi płynie nad nimi, a na czele jedzie jakiś człowiek bez hełmu na głowie, widocznie triumfator wracający po wojnie zwycięskiej. Cisza naokoło, a książę słyszy wyraźnie głos wojska i ludu. ,,Vivat defensor patriae! vivat defensor patriae!” [wiwat defensor patrie] Wojska zbliżają się coraz więcej; już twarz wodza można rozpoznać. Buławę trzyma w ręku; z liczby buńczuków poznać, że to hetman wielki.
– W imię Ojca i Syna! – woła książę – to Sapieha, to wojewoda witebski! A gdzie ja jestem? – i co mnie przeznaczono?
– Hańbę! – szepce sumienie.
– Litwę! – odpowiada pycha.

M143_1 Źródło: Henryk Sienkiewicz, Potop, Fragment I, tom I, rozdział XIV [Po pierwszej uczcie w Kiejdanach].

Henryk Sienkiewicz Potop

RWq8SVEEq2301

Nagranie nawiązujące do lekcji z fragmentem Potopu H. Sienkiewicza.

Nagranie nawiązujące do lekcji z fragmentem Potopu H. Sienkiewicza.

Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DKKui1AEE

Nagranie nawiązujące do lekcji z fragmentem Potopu H. Sienkiewicza.

RzWQCdbtBid3h1

Ilustracja przedstawia zdjęcie strony tytułowej pierwszego wydania powieści Potop Henryka Sienkiewicza. Napis na stronie: Henryk Sienkiewicz, Potop. Powieść historyczna. Tom pierwszy. Warszawa 1886.

I widział ów książę cały swój upadek, całą nędzę i poniżenie, widział ów dawny wojownik zwycięzca całą klęskę, i cierpienia jego były tak niezmierne, że chyba z jego grzechami mogły się porównać. Bo prócz tego, jako Oresta2Oresta erynie3erynie, tak jego szarpały wyrzuty sumienia, a nie było nigdzie na świecie takowej świątyni, do której mógłby się przed nimi schronić. [...] Gdy nieprzyjaciele naszli ojczyznę ze wszystkich stron, gdy nad jej losem nieszczęsnym, nad jej bólami i krwią przelaną litowały się obce narody – on, hetman wielki litewski, zamiast ruszyć w pole, zamiast poświęcić jej ostatnią kroplę krwi, zamiast świat zdziwić jak Leonidas4Leonidas, jak Temistokles5Temistokles, zamiast zastawić ostatni kontuszkontuszkontusz jak Sapieha, związał się z jednym z nieprzyjaciół i przeciwko matce, przeciwko własnemu panu podniósł świętokradzką rękę i ubroczył we krwi bliskiej, drogiej... On to wszystko uczynił, a teraz jest u kresu nie tylko hańby, ale i życia, porachunku bliski, tam, na tamtej stronie... Co go tam czeka?
Włos jeżył mu się na głowie, gdy o tym myślał. Bo gdy podnosił rękę na ojczyznę, sam sobie wydawał się w stosunku do niej wielki, a teraz zmieniło się wszystko. Teraz on zmalał, a natomiast ta Rzeczpospolita, wstając z prochu i krwi, wydawała mu się jakaś wielka i coraz większa, grozą tajemniczą pokryta, świętego majestatu pełna, straszna. I rosła ciągle jeszcze w jego oczach, i olbrzymiała coraz więcej. Czuł się wobec niej prochem i jako książę, i jako hetman, i jako Radziwiłł. [...] Gdy te myśli huczały mu w głowie, strach go brał przed tą matką, przed tą Rzeczpospolitą, bo nie poznawał jej rysów, tak dawniej dobrotliwych i łagodnych. Duch się w nim łamał i w piersiach zamieszkało mu przerażenie. Chwilami myślał, że otacza go całkiem inny kraj, inni ludzie. Przez oblężone mury dochodziło to wszystko, co się w oblężonej Rzeczypospolitej działo, a działy się rzeczy dziwne i przerażające. Rozpoczynała się wojna na śmierć i życie przeciw Szwedom i zdrajcom – tym straszniejsza, że przez nikogo nie przewidywana. Rzeczpospolita poczęła karać. Było w tym coś z gniewu bożego za obrażony majestat. [...]
Wtedy po raz pierwszy spadła zasłona z jego oczu i ujrzał odmienioną twarz ojczyzny, już nie matki, ale karzącej królowej. [...] Wszyscy, którzy pozostali jej wierni i służyli z serca i duszy, poszli w górę i wyrastali coraz bardziej, kto przeciw niej grzeszył – upadał.
,,Więc nie wolno myśleć nikomu – mówił sobie książę – ni o wyniesieniu własnym, ni rodu swego, jeno żywot, siły i miłość trzeba jej ofiarować?”

HS2 Źródło: Henryk Sienkiewicz, Potop, Fragment II, tom II, rozdział XXIX [Podczas oblężenia Tykocina].