Przyczyny zanieczyszczenia powietrza

Pod względem zanieczyszczenia powietrza Polska należy do czołówki krajów Unii Europejskiej. W wielu regionach Polski występują częste przekroczenia norm określonych w przepisach prawnych. Co prawda w ciągu ostatnich 20 lat znacznie ograniczono zanieczyszczenia powietrza emitowane przez przemysł i energetykę, ponieważ wymogi dla tego sektora wprowadzono na poziomie prawodawstwa unijnego, ciągle jednak brak jest skutecznych regulacji w zakresie niskiej emisji z instalacji wykorzystywanych w gospodarstwach domowych (pieców i kotłów na paliwa stałe czy kominków) oraz rozwiązań dotyczących transportu. Z tego względu podstawowym problemem w Polsce jest zanieczyszczenie powietrza pyłami zawieszonymi i węglowodorami, zwłaszcza benzo(a)pirenem.

Główną przyczyną zanieczyszczenia powietrza w Polsce jest emisja zanieczyszczeń pyłowych i gazowych ze stacjonarnych źródeł przemysłowych i komunalnych. Podstawowe znaczenie mają w tym względzie procesy spalania paliw w sektorze produkcji i przetwarzania energii, przemyśle, gospodarstwach domowych i transporcie:

• dwutlenek siarki – 97% całkowitej emisji stanowi energetyczne spalanie paliw zanieczyszczonych siarkąsiarkasiarką (głównie węgla) w źródłach stacjonarnych – kotłach, różnego rodzaju paleniskach oraz silnikach pojazdów, maszyn i urządzeń, a ok. 2% pochodzi z procesów przemysłowych, np. rafinacji ropy naftowej, produkcji koksu i kwasu siarkowego,

• tlenki azotu – spalanie paliw jest odpowiedzialne za powstanie 98% emisji tlenków azotu, przy czym 39% pochodzi ze spalania benzyny i olejów napędowych w różnego rodzaju silnikach pojazdów, maszyn i urządzeń, 22% generuje sektor komunalno‑bytowy, a 21% przemysł energetyczny,

• tlenek węgla – 65% całkowitej emisji pochodzi z procesów spalania paliw w małych kotłowniach i piecach w gospodarstwach domowych, instytucjach, obiektach handlowych i usługowych itp., natomiast źródłem 23% jest transport; pewien udział w emisji tlenku węgla ma także niekontrolowane spalanie odpadów rolniczych na otwartej przestrzeni, wydaje się jednak, że udział ten będzie systematycznie malał z uwagi na możliwość gospodarczego wykorzystania tych odpadów do produkcji energii, o czym świadczy instalowanie, zwłaszcza na obszarach rolniczych, kotłów na biomasę zastępujących stare kotłownie węglowe,

• dwutlenek węgla – 92% całkowitej emisji pochodzi z procesów spalania paliw w przemyśle energetycznym (48%), transporcie (19%) oraz przemyśle wytwórczym i budownictwie (9%),

• amoniak – 94% emisji całkowitej powstaje w rolnictwie i jest związane z gospodarką odchodami zwierząt gospodarskich (nawozy naturalne), a pozostała – ze zużyciem nawozów mineralnych, głównie azotowych,

• niemetanowe lotne związki organiczne (NLZWO) – 39% całkowitej emisji generują procesy przemysłowe z zastosowaniem rozpuszczalników, 17% inne sektory przemysłu oraz rolnictwo, w którym stosowane są nawozy naturalne (14%); źródłem tych związków są także procesy naturalne zachodzące na obszarach leśnych, nie są one jednak wliczane do całkowitej emisji krajowej,

• pył zawieszony PM10, PM2,5 – 38% całkowitej emisji pochodzi z procesów stacjonarnego spalania paliw, w tym głównie w tzw. małych źródłach, przede wszystkim w gospodarstwach domowych, za 23% odpowiadają procesy przemysłowe, 14% rolnictwo, a ok. 6% transport,

• wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne, np. benzo(a)piren, dioksyny i furany oraz sześciochlorobenzen – głównym źródłem emisji WWA jest spalanie paliw stałych i płynnych w małych kotłowniach i paleniskach domowych oraz nieefektywne spalanie paliw stałych, zawierających domieszki związków chloru, niekiedy także stosowanie fungicydów na otwartej przestrzeni.

RYWn4ylbBA0a8

Wykres słupkowy przedstawia bilans emisji głównych zanieczyszczeń powietrza w Polsce w 2018 roku. Oś x obrazuje wytworzone tysiące ton odpadów w zakresie od 0 do 300, z podziałką co 50 tysięcy ton. Oś y opisuje źródła powstawania odpadów. Na podstawie danych z wykresu można się dowiedzieć, że przemysł energetyczny wytworzył 252,2 tysięcy ton dwutlenku siarki, 157,6 tysięcy ton tlenku azotu oraz 14,7 tysięcy ton pyłów, spalanie paliw w przemyśle wytworzyło 90,8 tysięcy ton dwutlenku siarki, 52,2 tysięcy ton tlenku azotu oraz 26,4 tysięcy ton pyłów. Na skutek transportu wytworzono 0,7 tysięcy ton dwutlenku siarki, 295,3 tysięcy ton tlenku azotu oraz 23,3 tysięcy ton pyłów. W 2018 roku gospodarstwa domowe wytworzyły 110,7 tysięcy ton dwutlenku siarki, 60,7 tysięcy ton tlenku azotu oraz 120,1 tysięcy ton pyłów, na skutek procesów przemysłowych wytworzono 9,8 tysięcy ton dwutlenku siarki, 17,5 tysięcy ton tlenku azotu oraz 87,1 tysięcy ton pyłów, natomiast z pozostałych źródeł pochodzi 37,7 tysięcy ton dwutlenku siarki, 178,4 tysięcy ton tlenku azotu oraz 106,1 tysięcy ton pyłów.

Indeks górny Źródło: oprac. na podstawie danych GUS, [online], dostępny w internecie: https://stat.gov.pl/obszary‑tematyczne/srodowisko‑energia/srodowisko/ochrona‑srodowiska‑2020,1,21.html. Indeks górny koniec^{Źródło: oprac. na podstawie danych GUS, [online], dostępny w internecie: https://stat.gov.pl/obszary‑tematyczne/srodowisko‑energia/srodowisko/ochrona‑srodowiska‑2020,1,21.html.}

Od 2000 roku w Polsce następuje stopniowe zmniejszanie emisji dwutlenku siarki o 63%, tlenku węgla o 30%, tlenków azotu o 11%, pyłów i niemetanowych lotnych związków organicznych o 6% oraz amoniaku o 4%. Jest to wynikiem m.in. restrukturyzacji i modernizacji sektora energetycznego i przemysłowego, poprawy jakości spalanego węgla oraz wprowadzenia przepisów w zakresie zaostrzonych standardów emisyjnych. Natomiast całkowita emisja dwutlenku wzrosła o ok. 6% w stosunku do 2000 roku.

Znaczący wpływ na jakość powietrza ma emisja pyłowo‑gazowa z zakładów szczególnie uciążliwych dla czystości powietrza. Są to głównie zakłady sektora energetyczno‑przemysłowego, który decyduje o skali i strukturze emisji zanieczyszczeń. W 2019 roku liczba tych zakładów w Polsce wyniosła 1878.

RMQCgENoXOQLJ

Wykres słupkowy przedstawia emisję zanieczyszczeń pyłowych z zakładów szczególnie uciążliwych według województw w 2019 roku w tysiącach ton. Na osi x umieszone są nazwy województw, na osi y tysiące ton od 1 do 6 z podziałką co 1 tysiąc ton. Z wykresu można odczytać, że w województwie dolnośląskim wytworzono ok. 1,3 tys. ton zanieczyszczeń pyłowych z zakładów szczególnie uciążliwych, w województwie kujawsko – pomorskim 2,1 tys. ton, w województwie lubelskim 1,3 tys. ton, w lubuskim 0,8 tys. ton, w łódzkim 1,9 tys. ton, w małopolskim 1,7 tys. ton, w mazowieckim 2,3 tys. ton, w opolskim 1,2 tys. ton, w podkarpackim 1,1 tys. ton, w podlaskim 0,6 tys. ton, w pomorskim 0,9 tys. ton, w śląskim 5,5 tys. ton, w świętokrzyskim 1,8 tys. ton, w warmińsko – mazurskim 0,5 tys. ton, w wielkopolskim 1,9 tys. ton, a w zachodniopomorskim 1,8 tys. ton.

R1Xtcet3zHm3O

Wykres słupkowy przedstawia emisję zanieczyszczeń gazowych z zakładów szczególnie uciążliwych według województw w 2019 roku w milionach ton. Na osi x umieszone są nazwy województw, na osi y miliony ton od 0 do 45 z podziałką co 5 milionów ton. Z wykresu można odczytać, że w województwie dolnośląskim wytworzono ok. 10 milionów ton zanieczyszczeń gazowych z zakładów szczególnie uciążliwych, w województwie kujawsko – pomorskim 9 mln ton, w województwie lubelskim 5 mln ton, w lubuskim 3 mln ton, w łódzkim 38 mln ton, w małopolskim 8 mln ton, w mazowieckim 33 mln ton, w opolskim 13 mln ton, w podkarpackim 3 mln ton, w podlaskim 2 mln ton, w pomorskim 12 mln ton, w śląskim 32 mln ton, w świętokrzyskim 13 mln ton, w warmińsko – mazurskim 1 mln ton, w wielkopolskim 11 mln ton, a w zachodniopomorskim 12 mln ton.

Emisja zanieczyszczeń pyłowych i gazowych z zakładów szczególnie uciążliwych zmniejszyła się w 2019 r. w porównaniu z 2000 r. odpowiednio o 85% i 44%. Wśród zanieczyszczeń gazowych największy spadek w tym okresie odnotowano dla emisji dwutlenku siarki (o prawie 83%), mniejszy dla tlenków azotu (o 49%) oraz dla tlenku węgla (o 15%). Redukcja emisji zanieczyszczeń powietrza z zakładów szczególnie uciążliwych była przede wszystkim efektem restrukturyzacji i modernizacji sektora energetyczno‑przemysłowego, poprawy jakości spalanego paliwa oraz wprowadzanych standardów emisyjnych.

Zanieczyszczenia powietrza w miastach pochodzą głównie z transportu i komunikacji oraz tzw. niskiej emisji, której źródłem są przede wszystkim indywidualne paleniska domowe, piece, kotłownie i inne instalacje grzewcze wyposażone w kotły nieodpowiedniej klasy, w których wykorzystuje się niskiej jakości węgiel, muł i miał węglowy, czasem nawet odpady. Szacuje się, że z tych źródeł pochodzi 46% zanieczyszczeń pyłowych (PM10) i 84% benzo(a)pirenu. Substancje te są składnikami smogu występującego na obszarze miast. Natomiast głównym zanieczyszczeniem komunikacyjnym jest powstający w wyniku spalania paliw płynnych dwutlenek azotu i wspomniane powyżej węglowodory. Znacznie mniejszy udział w zanieczyszczeniu powietrza na obszarze miast mają źródła przemysłowe, ponieważ zakłady produkcyjne leżą z reguły poza granicami zwartej zabudowy miejskiej, a ponadto są wyposażone w filtry kominowe i posiadają wysokie kominy, które umożliwiają dalekie wynoszenie zanieczyszczeń i ich rozpraszanie. Niekiedy jednak obszar wokół zakładów wykazuje wysokie zanieczyszczenie powietrza, którego źródłem jest tzw. emisja niezorganizowana, pochodząca z nieszczelności instalacji.

Więcej informacji na ten temat znajdziesz w e‑materiałach: „Gdzie można oddychać świeżym powietrzem?D7KnsN9eyGdzie można oddychać świeżym powietrzem?”, „Najbardziej zanieczyszczone miasta PolskiD133JFBCFNajbardziej zanieczyszczone miasta Polski”, „Monitoring stanu środowiska w PolsceD9GZd1sa3Monitoring stanu środowiska w Polsce”.

Zanieczyszczenie powietrza może być spowodowane nie tylko obecnością wymienionych powyżej substancji chemicznych, ale także niekorzystnymi warunkami aerosanitarnymi w miejscu lokalizacji miast i zakładów przemysłowych. Wysokie poziomy stężeń zanieczyszczeń znacznie częściej występują podczas pogody wyżowej, z którą związana jest inwersja temperatury oraz bardzo mała prędkość wiatru lub cisza. Masa zanieczyszczonego powietrza może wtedy zalegać przy powierzchni ziemi przez wiele dni. Jeżeli wystąpi przy tym mgła, ryzyko znacznego zanieczyszczenia powietrza i powstania smogu znacząco wzrasta. Narażone na występowanie zanieczyszczeń powietrza są również obszary położone w obniżeniach, kotlinach, dolinach. W takich warunkach niezwykle utrudnione jest bowiem przewietrzanie i rozpraszanie zanieczyszczeń.

R19AceiHiokoB

Zdjęcie obrazuje smog zalegający nad Nową Rudą położoną w dolinie rzeki Włodzicy. Na pierwszym planie znajduje się stok pokryty śniegiem oraz drzewami, w dolinie liczne zabudowania i drzewa przykryte szarym, nieprzejrzystym obłokiem. Ponad tym obłokiem, na dalszym planie znajduje się wzgórze porośnięte drzewami i pokryte śniegiem.

Zanieczyszczenia emitowane do powietrza podlegają procesowi transportu z masami powietrza. W przypadku niskich źródeł mogą być rozpraszane w bliskiej odległości od miejsca ich emisji, jeśli jednak są emitowane z wysokich kominów, to są przenoszone ponad granicami państw na duże odległości. Z tego względu na stan zanieczyszczenia powietrza w Polsce ma wpływ także transgraniczny transport zanieczyszczeń. Emitowane w Polsce związki siarki i azotu docierają głównie do Rosji, Ukrainy, na Białoruś i do krajów skandynawskich, podczas gdy do Polski napływają głównie zanieczyszczenia z Niemiec i Czech. W ostatnich latach dzięki redukcji emisji tlenków siarki i azotu w Europie systematycznie zmniejsza się ilość związków siarki i azotu napływających do Polski.

R1McKj4BxfieK

Pierwsza mapa przedstawia transgraniczny transport związków siarki w tysiącach ton. Z Litwy nad Polskę napływa tysiąc ton związków siarki, a z Polski nad Litwę odpływa trzy tysiące ton związków siarki. Z Rosji nad Polskę napływa tysiąc ton, a z Polski nad Rosję odpływa 17 tysięcy ton. Z Białorusi napływa tysiąc ton, a z Polski na Białoruś odpływa 9 tysięcy ton siarki. Z Ukrainy nad Polskę przepływa 2 tysiące ton, a z Polski na Ukrainę 13 tysięcy ton związków siarki. Ze Słowacji napływa 2 tysiące ton, z Polski na Słowację odpływa 4 tysiące ton. Nad Polskę z Czech napływa 18 tysięcy ton, a odpływa 4 tysiące ton. Z Niemiec nad Polskę napływa 43 ton, a odpływa 5 tysięcy ton związków siarki. Z krajów skandynawskich nie napływają żadne związki siarki, natomiast z Polski nad te kraje napływa 5 tysięcy ton związków siarki. Druga mapa przedstawia transgraniczny transport związków azotu w Polsce. Zielona strzałka symbolizuje napływ związków, a niebieska strzałka odpływ z Polski nad inny kraj. Z Litwy nad Polskę napływa tysiąc ton związków azotu, natomiast z Polski na Litwę odpływa 2 tysiące ton. Z Rosji nad Polskę napływa tysiąc ton, z Polski nad Rosję odpływa 21 tysięcy ton. Z Białorusi nad Polskę napływa tysiąc ton, natomiast z Polski na Białoruś 8 tysięcy ton. Z Ukrainy nad Polskę napływa tysiąc ton, z Polski na Ukrainę odpływa 13 ton związków azotu. Ze Słowacji nad Polskę napływa dwa tysiące ton, z Polski na Słowację odpływa 3 tysiące ton. Z Czech nad Polskę napływa 8 tysięcy ton, z Polski nad Czechy odpływa 3 ton związków azotu. Z krajów skandynawskich nad Polskę napływa 3 tysiące ton, z Polski do krajów skandynawskich odpływa 7 tysięcy ton. Z Niemiec nad Polskę napływa 36 tysięcy ton związków azotu, natomiast z Polski nad Niemcy napływa 5 tysięcy ton związków azotu.

Zanieczyszczenia powietrza, zwłaszcza gazowe, są przyczyną występowania kwaśnych opadów powodujących bezpośrednio i pośrednio zakwaszenie środowiska, w tym przede wszystkim wód powierzchniowych i podziemnych, gleb oraz ekosystemów.

Przyczyny zanieczyszczenia wód powierzchniowych i podziemnych

Polska zaliczana jest do krajów ubogich w zasoby wodne. Przeciętne zasoby wód w Polsce wynoszą ok. 60 mld m³, a w warunkach deficytu opadów mogą one obniżyć się nawet do 40 mld m³. Relatywnie mała pojemność zbiorników retencyjnych sięgająca zaledwie 6% objętości odpływu rocznego wód z obszaru kraju nie zapewnia dostatecznej ochrony przed okresowym deficytem wody, a także wywołującym powodzie okresowym jej nadmiarem. Zjawiska te występują zwłaszcza na południu Polski, gdzie specyficzne warunki geograficzne i hydrograficzne oraz wodochłonny przemysł i intensywna urbanizacja powodują występowanie okresowych lub trwałych niedoborów wody. W tych warunkach duże znaczenie ma jakość wód, ponieważ ich zanieczyszczenie wpływa na dodatkowe ograniczenie możliwości ich wykorzystania. Problemem gospodarki wodnej kraju są więc nie tylko małe zasoby wód, których zużycie stwarza w przyszłości ryzyko ograniczenia możliwości ich odnowy, ale także pogarszająca się jakość wody, w stopniu uniemożliwiającym jej naturalne procesy samooczyszczania.

Więcej informacji na ten temat uzyskasz z e‑materiałów: „Przyczyny niedoboru wody w PolsceDGZcxU8tXPrzyczyny niedoboru wody w Polsce”, „Gospodarcze skutki deficytu wody w PolsceDwio6GizbGospodarcze skutki deficytu wody w Polsce”.

Rozwój gospodarczy, a zwłaszcza wzrost produkcji przemysłowej, intensyfikacja rolnictwa oraz koncentracja ludności w dużych aglomeracjach miejskich spowodowały pojawienie się nowych rodzajów antropogenicznej presji na ekosystemy wodne. Obecnie o jakości wód powierzchniowych w Polsce decydują przede wszystkim specyficzne zanieczyszczenia chemiczne i mikrobiologiczne pochodzące ze źródeł punktowych, powierzchniowych i liniowych związanych z działalnością gospodarczą i bytową.

Źródła punktowe:

• źródła komunalne – miejskie i wiejskie systemy kanalizacyjne odprowadzające ścieki z gospodarstw domowych i zakładów przemysłowych podłączonych do kanalizacji miejskich,

• źródła przemysłowe – zakłady przemysłowe odprowadzające ścieki bezpośrednio do wód za pośrednictwem własnych systemów kanalizacyjnych.

Źródła powierzchniowe:

• zanieczyszczenia spłukiwane opadami atmosferycznymi z terenów zurbanizowanych nieposiadających systemów kanalizacyjnych,

• zanieczyszczenia spłukiwane z obszarów rolnych i leśnych, m.in. składniki nawozów mineralnych i organicznych (gnojowica, obornik), chemiczne środki ochrony roślinśrodki ochrony roślin środki ochrony roślin, ścieki i osady ściekowe wykorzystywane do celów rolniczych,

• zanieczyszczenia wsiąkające do gruntu, przenikające do wód gruntowych i za ich pośrednictwem zasilające wody powierzchniowe,

• substancje wymywane przez opady z atmosfery itp.

Źródła liniowe:

• zanieczyszczenia komunikacyjne (wytwarzane przez środki transportu drogowego i kolejowego) spłukiwane z powierzchni dróg lub torowisk przez opady atmosferyczne,

• zanieczyszczenia przenikające do wód gruntowych z rurociągów, gazociągów, kanałów ściekowych, osadowych i odprowadzających wody słone.

Nie wszystkie z wymienionych zagrożeń wód powierzchniowych i podziemnych w Polsce można określić w sposób ilościowy – dotyczy to zwłaszcza źródeł powierzchniowych i liniowych. Szczegółowe rozpoznanie jest możliwe głównie w przypadku źródeł punktowych, z których do wód powierzchniowych, a czasem bezpośrednio do gruntu uwalniane są ścieki komunalne i przemysłowe.

Więcej informacji na ten temat znajdziesz w e‑materiale „Źródła zanieczyszczeń hydrosferyD5cv6oZHsŹródła zanieczyszczeń hydrosfery”.

W roku 2019 ilość wytwarzanych w Polsce ścieków przemysłowych i komunalnych wymagających oczyszczenia wyniosła 2 176,5 hm³ (w stosunku do roku 2000 zmalała o ok. 13%), natomiast ilość ścieków nieoczyszczanych 106,0 hm³ (w stosunku do roku 2000 zmalała o 65%).

R10cCUCclnnJL

Wykres przedstawia ścieki przemysłowe i komunalne odprowadzane do wód lub do ziemi. Na osi x umieszczone są kolejne lata: 2000, 2005, 2010, 2015, 2018 i 2019. Na osi y ujęte są hektometry sześcienne od 0 do 2,5 co 0,5 hektometra sześciennego. W 2000 roku ścieki mechaniczne stanowiły 732,7 hektometrów sześciennych, ścieki chemiczne 131,2 hektometrów sześciennych, ścieki biologiczne 875,9 hektometrów sześciennych, ścieki z podwyższonego usuwania biogenów 460,4 hektometrów sześciennych, a ścieki nieoczyszczone 301,3 hektometrów sześciennych. W 2005 roku ścieki mechaniczne stanowiły 576,1 hektometrów sześciennych, ścieki chemiczne 109 hektometrów sześciennych, ścieki biologiczne 501,8 hektometrów sześciennych, ścieki z podwyższonego usuwania biogenów 742,5 hektometrów sześciennych, a ścieki nieoczyszczone 185,7 hektometrów sześciennych. W 2010 roku ścieki mechaniczne stanowiły 615,7 hektometrów sześciennych, ścieki chemiczne 121,8 hektometrów sześciennych, ścieki biologiczne 361,8 hektometrów sześciennych, ścieki z podwyższonego usuwania biogenów 1034,4 hektometrów sześciennych, a ścieki nieoczyszczone 175,7 hektometrów sześciennych. W 2015 roku ścieki mechaniczne stanowiły 514,1 hektometrów sześciennych, ścieki chemiczne 90,8 hektometrów sześciennych, ścieki biologiczne 342,8 hektometrów sześciennych, ścieki z podwyższonego usuwania biogenów 1117,4 hektometrów sześciennych, a ścieki nieoczyszczone 104,7 hektometrów sześciennych. W 2018 roku ścieki mechaniczne stanowiły 481,7 hektometrów sześciennych, ścieki chemiczne 90,8 hektometrów sześciennych, ścieki biologiczne 342,8 hektometrów sześciennych, ścieki z podwyższonego usuwania biogenów 1158,9 hektometrów sześciennych, a ścieki nieoczyszczone 106,3 hektometrów sześciennych. W 2019 roku ścieki mechaniczne stanowiły 461,4 hektometrów sześciennych, ścieki chemiczne 92 hektometry sześcienne, ścieki biologiczne 350,2 hektometrów sześciennych, ścieki z podwyższonego usuwania biogenów 1166,9 hektometrów sześciennych, a ścieki nieoczyszczone 106 hektometrów sześciennych.

R1b9vIG41NtPP

Wykres słupkowy przedstawia ścieki przemysłowe i komunalne odprowadzone do wód według województw w 2019 roku w hektometrach sześciennych. Na osi x umieszone są nazwy województw, na osi y hektometry sześcienne od 0 do 2500 z podziałką co 500. Z wykresu można odczytać, że w województwie dolnośląskim wytworzono ok. 200 hektometrów sześciennych ścieków przemysłowych i komunalnych odprowadzonych do wód, w województwie kujawsko – pomorskim ok. 150 hektometrów sześciennych, w województwie lubelskim ok. 150 hektometrów sześciennych, w lubuskim ok. 50 hektometrów sześciennych, w łódzkim ok. 100 hektometrów sześciennych, w małopolskim ok. 450 hektometrów sześciennych, w mazowieckim ok. 2300 hektometrów sześciennych, w opolskim ok. 100 hektometrów sześciennych, w podkarpackim ok. 200 hektometrów sześciennych, w podlaskim ok. 50 hektometrów sześciennych, w pomorskim ok. 200 hektometrów sześciennych, w śląskim ok. 400 hektometrów sześciennych, w świętokrzyskim ok. 1300 hektometrów sześciennych, w warmińsko – mazurskim ok. 100 hektometrów sześciennych, w wielkopolskim ok. 1200 hektometrów sześciennych, a w zachodniopomorskim ok. 900 hektometrów sześciennych.

Głównymi źródłami ścieków są procesy wytwarzania energii elektrycznej, pary wodnej i gorącej wody (zwłaszcza w elektrowniach i elektrociepłowniach konwencjonalnych opalanych węglem kamiennym). Warto jednak zwrócić uwagę, że w znacznej mierze są to „umownie czyste” wody chłodnicze, powodujące zmianę temperatury wód i w związku z tym formalnie niewymagające oczyszczania (chociaż często zawierają tzw. biocydy, czyli substancje wykorzystywane do przemysłowego uzdatniania wody). Najwięcej ścieków wymagających oczyszczania powstaje w procesach przetwórstwa przemysłowego (51%) oraz z działalności górniczej i wydobywczej (32%). Charakterystycznymi zanieczyszczeniami ścieków przemysłowych są: sole metali ciężkichmetale ciężkie metali ciężkich, kwasy i zasady mineralne, cyjanki, toksyczne związki organiczne (fenole, ropa naftowa i jej pochodne, barwniki). W ściekach komunalnych dominują natomiast zanieczyszczenia organiczne oraz związki azotu i fosforu.

RBBEvmBFhnDbz

Tabela przedstawia ładunki zanieczyszczeń w ściekach komunalnych w Polsce odprowadzonych po oczyszczeniu do wód lub do ziemi w latach 2000‑2019. Ilość BZT5 w tysiącach ton na rok w 2000 roku wynosiła 57,7, w 2005 roku 27,2, w 2010 roku 12,6, w 2015 roku 13,2, w 2018 roku 10,6, a w 2019 10,3. Ilość ChZT w tysiącach ton na rok w 2000 roku wynosiła 149,9, w 2005 roku 101,5, w 2010 roku 80,2, w 2015 roku 94,9, w 2018 roku 75,6, a w 2019 73,5. Ilość zawiesin w tysiącach ton na rok w 2000 roku wynosiła 61, w 2005 roku 36,1, w 2010 roku 19, w 2015 roku 23,6, w 2018 roku 16, a w 2019 roku 15,6. Ilość azotu ogólnego w tysiącach ton na rok w 2000 roku wynosiła 36,8, w 2005 roku 28,2, w 2010 roku 22,4, w 2015 roku 21,3, w 2018 roku 15,7, a w 2019 15,9. Ilość fosforu ogólnego w tysiącach ton na rok w 2000 roku wynosiła 5,1, w 2005 roku 2,7, w 2010 roku 1,2, w 2015 roku 1,2, w 2018 roku 1, a w 2019 1 tysiąc ton na rok.

Obecnie jednym z najbardziej istotnych zagrożeń jakości wód w Polsce jest przedostawanie się do rzek i jezior dużego ładunku substancji biogennych (głównie azotu i fosforu) wywołujących ich eutrofizację. Dostawa następuje m.in. w wyniku spływu z terenów użytkowanych rolniczo, z rozproszonej zabudowy wiejskiej i rekreacyjnej, z atmosfery, z zanieczyszczeń pochodzących ze ścieków i z gospodarstw domowych niepodłączonych do systemu kanalizacji zbiorczej. Rosnąca ilość przyłączy wodociągowych, poprawiająca zdecydowanie warunki sanitarne gospodarstw rolnych, sprzyja jednak zwiększeniu ilości ścieków bytowych, które często bez oczyszczenia odprowadzane są do nieszczelnych szamb lub do rzek, potoków i rowów melioracyjnych.

Istotną – choć pośrednią – przyczyną zanieczyszczenia wód jest więc sposób zagospodarowania zlewni oraz położenie ognisk zanieczyszczeń. Ilość substancji dostarczanych z obszaru zlewni do wód powierzchniowych jest relatywnie mała z terenów zalesionych, natomiast znacznie większa z terenów o intensywnej gospodarce rolnej, z obiektów turystycznych niemających prawidłowo rozwiązanej gospodarki ściekowej i z obszarów miejskich.

W przypadku wód podziemnych duże znaczenie ma także głębokość zalegania warstwy wodonośnej i stopień izolacji od powierzchni terenu przez utwory słabo przepuszczalne. Najsilniej na degradację narażone są przypowierzchniowe wody gruntowe, zwłaszcza naglinowe, których zwierciadło występuje na głębokości do 5 m, znajdujące się w obrębie obszarów zurbanizowanych i uprzemysłowionych oraz intensywnych upraw rolnych.

Przyczyny zanieczyszczenia gleb

Głównymi antropogenicznymi czynnikami wpływającymi na właściwości gleb w Polsce są: procesy urbanizacji, działalność górnicza, funkcjonowanie zakładów przemysłowych, transport i komunikacja oraz intensyfikacja uprawy rolnej. Związane jest z nimi chemiczne zanieczyszczenie gleb. Wskutek tych form działalności antropogenicznej do gleb wprowadzane są m.in. metale ciężkie, związki siarki i wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne. Niektóre z nich mają charakter trwały.

Wpływ rolnictwa na zanieczyszczenie gleby jest trudny do określenia, ponieważ nakłada się na inne formy antropopresji. Gleba pełni bowiem w środowisku funkcję filtru wychwytującego i akumulującego zanieczyszczenia krążące w obiegu wodnym. Wydaje się, że stosowanie nawozów sztucznychnawozy sztuczne nawozów sztucznych i środków ochrony roślin w niewielkim stopniu wpływa na pogorszenie jakości gleb użytkowanych rolniczo w Polsce. Nie można jednak wykluczyć, że lokalnie zanieczyszczenie gleb ma miejsce, zwłaszcza na obszarach intensywnej uprawy rolnej i upraw trwałych (sadów, plantacji). Znacznie większy wpływ na jakość gleb wywierają natomiast zanieczyszczenia przemysłowe i komunalne.

R1PmJC4CUgmi6

Tabela przedstawia zużycie nawozów mineralnych i wapniowych w Polsce w kilogramach na hektar użytków rolnych. W sezonie 1999/2000 nawozy mineralne (NPK) zostały zużyte w ilości 85,8, nawozy azotowe (N) w ilości 48,4, nawozy fosforowe (P2O5) w ilości 16,7, nawozy potasowe (K20) w ilości 20,7, a nawozy wapniowe (CaO) w ilości 95,1. W sezonie 2004/2005 nawozy mineralne (NPK) zostały zużyte w ilości 102,4, nawozy azotowe (N) w ilości 56,3, nawozy fosforowe (P2O5) w ilości 20,4, nawozy potasowe (K20) w ilości 25,7, a nawozy wapniowe (CaO) w ilości 91,5. W sezonie 2010/2011 nawozy mineralne (NPK) zostały zużyte w ilości 129,1, nawozy azotowe (N) w ilości 72,1, nawozy fosforowe (P2O5) w ilości 27, nawozy potasowe (K20) w ilości 30,1, a nawozy wapniowe (CaO) w ilości 37,6. W sezonie 2014/2015 nawozy mineralne (NPK) zostały zużyte w ilości 123,2, nawozy azotowe (N) w ilości 69, nawozy fosforowe (P2O5) w ilości 20,9, nawozy potasowe (K20) w ilości 33,3, a nawozy wapniowe (CaO) w ilości 39. W sezonie 2016/2017 nawozy mineralne (NPK) zostały zużyte w ilości 140,2 , nawozy azotowe (N) w ilości 78,7, nawozy fosforowe (P2O5) w ilości 23,5, nawozy potasowe (K20) w ilości 38, a nawozy wapniowe (CaO) w ilości 53. W sezonie 2017/2018 nawozy mineralne (NPK) zostały zużyte w ilości 141,6 , nawozy azotowe (N) w ilości 80,4 , nawozy fosforowe (P2O5) w ilości 23,1, nawozy potasowe (K20) w ilości 38,1, a nawozy wapniowe (CaO) w ilości 55,1. W sezonie 2018/2019 nawozy mineralne (NPK) zostały zużyte w ilości 129,7, nawozy azotowe (N) w ilości 67,7, nawozy fosforowe (P2O5) w ilości 23,4, nawozy potasowe (K20) w ilości 38,7, a nawozy wapniowe (CaO) w ilości 55,9 kilogramów na hektar użytków rolnych.

RgetWmctWfMZI

Wykres słupkowy przedstawia użycie nawozów mineralnych (NPK), wapniowych (CaO) i obornika wg województw w 2019 roku. Na osi x umieszone są nazwy województw, na osi y tysiące ton od 0 do 200 z podziałką co 20 tysięcy ton. Z wykresu można odczytać, że w województwie dolnośląskim użyto 155 tysięcy ton nawozów mineralnych, 78 tysięcy ton nawozów wapniowych oraz 10 tysięcy ton obornika, w województwie kujawsko – pomorskim użyto 170 tysięcy ton nawozów mineralnych, 50 tysięcy ton nawozów wapniowych oraz 30 tysięcy ton obornika. W województwie lubelskim użyto 155 tysięcy ton nawozów mineralnych, 70 tysięcy ton nawozów wapniowych oraz 38 tysięcy ton obornika, w lubuskim użyto 92 tysiące ton nawozów mineralnych, 22 tysiące ton nawozów wapniowych oraz 20 tysięcy ton obornika. W łódzkim użyto 135 tysięcy ton nawozów mineralnych, 50 tysięcy ton nawozów wapniowych oraz 51 tysięcy ton obornika, w małopolskim użyto 90 tysięcy ton nawozów mineralnych, 22 tysiące ton nawozów wapniowych oraz 23 tysiące ton obornika. W mazowieckim użyto 110 tysięcy ton nawozów mineralnych, 112 tysięcy ton nawozów wapniowych oraz 41 tysiące ton obornika, w opolskim użyto 190 tysięcy ton nawozów mineralnych, 122 tysiące ton nawozów wapniowych oraz 16 tysięcy ton obornika. W podkarpackim użyto 82 tysięcy ton nawozów mineralnych, 18 tysięcy ton nawozów wapniowych oraz 20 tysięcy ton obornika, w podlaskim użyto 104 tysięcy ton nawozów mineralnych, 10 tysięcy ton nawozów wapniowych oraz 102 tysiące ton obornika. W pomorskim użyto 144 tysiące ton nawozów mineralnych, 30 tysięcy ton nawozów wapniowych oraz 26 tysięcy ton obornika, w śląskim użyto 126 tysięcy ton nawozów mineralnych, 36 tysięcy ton nawozów wapniowych oraz 32 tysiące ton obornika. W świętokrzyskim użyto 100 tysięcy ton nawozów mineralnych, 16 tysięcy ton nawozów wapniowych oraz 24 tysiące ton obornika. W warmińsko – mazurskim użyto 98 tysięcy ton nawozów mineralnych, 50 tysięcy ton nawozów wapniowych oraz 42 tysiące ton obornika. W województwie wielkopolskim użyto 144 tysiące ton nawozów mineralnych, 36 tysięcy ton nawozów wapniowych oraz 56 tysięcy ton obornika, a w zachodniopomorskim użyto 124 tysiące ton nawozów mineralnych, 60 tysięcy ton nawozów wapniowych oraz 6 tysięcy ton obornika.

Jednym z istotnych przejawów wpływu działalności człowieka na gleby jest emisja zanieczyszczeń pyłowych. Pyły zawierają bowiem metale ciężkie i węglowodory, z których część trafia do gleb. Głównymi ich źródłami są źródła punktowe – instalacje związane z górnictwem i hutnictwem metali oraz innymi gałęziami przemysłu, składowiska odpadów, komunikacja, środki ochrony roślin itp. Z kolei emisja gazowa poprzez występowanie kwaśnych opadów przyczynia się do zakwaszenia gleb.

Do najważniejszych naturalnych czynników decydujących o podatności gleb na zanieczyszczenie należy typ skały macierzystej i ukształtowanie terenu. W Polsce, zwłaszcza w obrębie pasa biegnącego przez środkową, nizinną część kraju, dominują bowiem gleby lekkie, wytworzone z utworów polodowcowych, głównie piasków, o dużej przepuszczalności i małej zdolności retencyjnej, niesprzyjające akumulacji próchnicy. Są one podatne na zakwaszenie i intensywne wymywanie składników mineralnych, także zanieczyszczeń. Z kolei gleby terenów nachylonych podlegają erozji wodnej – w ich przypadku decydujące znaczenie dla rozprzestrzeniania się substancji chemicznych ma spływ powierzchniowy, powodujący, że zanieczyszczenia koncentrują się u podnóża stoku. Natomiast gleby północnej oraz południowej części kraju, wytworzone z utworów zwięzłych, odznaczają się większą zdolnością akumulowania zanieczyszczeń, a przez to wyłączania ich z obiegu w środowisku.

Więcej informacji na ten temat znajdziesz w e‑materiale „Przyczyny i skutki degradacji gleb w PolsceDIFg5Ian2Przyczyny i skutki degradacji gleb w Polsce”.

Słownik