Przemysł, jak każda inna dziedzina gospodarki, podlega zmianom i przekształceniom. Są one konsekwencją zmieniających się możliwości, potrzeb, dostępnych technologii i wiedzy. Przekształcenia wynikają także z uwarunkowań przyrodniczych, politycznych i roli, jaką przemysł odgrywa w polityce gospodarczej danego kraju.

Omówienie rozmieszczenia głównych okręgów przemysłowych znajdziesz w jednej z poprzednich lekcji.

Problemy polskiego przemysłu od czasów powojennych do dziś

Po wojnie, w efekcie wprowadzenia gospodarki centralnie sterowanej, nastąpiła nacjonalizacja przemysłu. Nie działały wówczas mechanizmy rynkowe. Rząd ustalał kierunki rozwoju przemysłu (głównie ciężkiego) − wysoce kapitałochłonnego, energochłonnego i materiałochłonnego. Władze decydowały również o cenach poszczególnych towarów, o rodzajach i ilościach produktów, które należało wytwarzać według z góry założonych planów, a także o kierunkach handlu surowcami i wyrobami przemysłowymi.

Dostosowanie się do reguł gospodarki rynkowej wymagało od polskiego przemysłu restrukturyzacjirestrukturyzacjarestrukturyzacji, co wiązało się ze zwróceniem szczególnej uwagi na następujące problemy:

• nierównomierne rozmieszczenie produkcji przemysłowej (skupienie produkcji w okręgach przemysłowych);

• niedoinwestowanie zakładów przemysłowych, słaby postęp techniczny, zużycie maszyn i urządzeń; energochłonne i materiałochłonne gałęzie przemysłu zanieczyszczające środowisko;

• niska wydajność pracy;

• nierentowność wielu dużych zakładów przemysłowych, w których trudno zmienić profil produkcji;

• niewłaściwa organizacja produkcji;

• zadłużenie wielu przedsiębiorstw;

• dofinansowanie przez państwo części nierentownych kopalń, hut, zakładów zbrojeniowych, elektrowni;

• niska jakość wielu polskich towarów, mała konkurencyjność na światowych rynkach;

• brak promocji polskich wyrobów za granicą;

• w strukturze produkcji dominacja: górnictwa węgla kamiennego i brunatnego, rudy miedzi, siarki, cynku i ołowiu, hutnictwa, przemysłu lekkiego; niski udział przemysłów zaawansowanej technologii;

• zbyt niski udział produkcji towarów o wysokim stopniu przetworzenia;

• likwidacja wielu zakładów wraz z przemianami w strukturze gałęziowej powodująca bezrobocie strukturalne;

• powstanie obszarów ekologicznego zagrożenia z uwagi na wcześniejsze lekceważenie norm ekologicznych;

• spadek zamówień na pewne grupy towarów i surowców na rynkach światowych ograniczające produkcję krajową.

R1NmRI0zTPJca

Zdjęcie przedstawia zabudowania zakładu pracy. Wyróżnia się wysoki komin oraz wieża.

Zmiany w strukturze zatrudnienia Polski

W polskim przemyśle można zauważyć następujące tendencje zmian:

• przekształcenie linii produkcji, zmniejszenie roli tradycyjnych dziedzin przemysłu na rzecz przemysłów zaawansowanych technologii;

• zmniejszenie energochłonności i materiałochłonności przemysłu obniżające koszty produkcji;

• prywatyzacja i reprywatyzacja przedsiębiorstw oraz przekształcenie ich form własności;

• modernizacja i udoskonalanie ciągów produkcyjnych, stosowanie nowoczesnych technologii;

• restrukturyzacja okręgów przemysłowych;

• likwidowanie niedochodowych, dużych zakładów;

• wzrost znaczenia małych i średnich zakładów;

• rozwój inwestycji zagranicznych w zmianach własnościowych i technologicznych;

• redukcja zatrudnienia powodująca wzrost bezrobocia, a także podwyższanie i zmiana kwalifikacji pracowników;

• usunięcie produkcji monopolistycznej.

Restrukturyzacji podlegają w największym stopniu okręgi surowcowe, w których dominowały tradycyjne gałęzie przemysłu (górnictwo, hutnictwo, przemysł włókienniczy). Na przykład w Górnośląskim Okręgu Przemysłowym, gdzie koncentrował się przemysł ciężki, zamyka się nierentowne kopalnie, huty o przestarzałym cyklu produkcji czy działające przy tych obiektach elektrownie. Na terenie zlikwidowanych przedsiębiorstw powstają mniejsze, prywatne zakłady przemysłowe cechujące się większą wydajnością pracy, często z udziałem kapitału zagranicznego. Ogranicza się rozwój przemysłów energochłonnych oraz materiałochłonnych i jednocześnie zwraca się uwagę na przestrzeganie norm ekologicznych. Podstawowymi problemami w restrukturyzacji GOP‑u są wysokie potrzeby finansowe oraz niskie kwalifikacje pracowników.

W Legnicko‑Głogowskim Okręgu Miedziowym, gdzie spadło zatrudnienie w górnictwie rud miedzi i hutnictwie miedzi, część zwolnionych pracowników znalazła pracę w firmach zależnych lub współpracujących. Doprowadziło to do wzrostu zatrudnienia w usługach i budownictwie. W 1997 roku utworzono Legnicką Specjalną Strefę Ekonomiczną (obejmującą Legnicę, Polkowice, Krzywą, Złotoryję i Lubin). Dzięki kapitałowi zagranicznemu nastąpił rozwój budownictwa, produkcji urządzeń grzewczych, mebli biurowych oraz porcelany użytkowej. Wielkie inwestycje proekologiczne, np. instalacje do odsiarczania spalin w hutach miedzi oraz oczyszczalnia wód odprowadzanych do Odry z wielkiego zbiornika odpadów poflotacyjnych Żelazny Most, ograniczyły emisję ścieków i odpadów poprodukcyjnych.

Skutki restrukturyzacji

Przemiany zachodzące w okręgach przemysłowych możemy oceniać z perspektywy ich wpływu na gospodarkę, środowisko przyrodnicze oraz ludność. Wpływ przemian na gospodarkę należy ocenić jako pozytywny. Restrukturyzacja przemysłu sprawiła, że większą wagę zaczęto przykładać do zwiększenia wydajności pracy, zastępowania drogich surowców bardziej opłacalnymi, podnoszenia kwalifikacji kadry pracowniczej. Czynniki te bezpośrednio zaczęły wpływać na zmniejszenie kosztów produkcji oraz wzrost zysków. Wpływ przemian na środowisko przyrodnicze również trzeba oceniać jako pozytywny. Upowszechnione zostały „czyste technologie” poprawiające jakość środowiska przyrodniczego, poczyniono duże inwestycje proekologiczne ograniczające lub likwidujące negatywny wpływ na środowisko przyrodnicze. Natomiast wpływ na ludność można oceniać z dwóch stron. Dla pracowników posiadających niskie wykształcenie, niemających możliwości podniesienia swoich umiejętności i przyzwyczajonych do obowiązujących zasad, przemiany w przemyśle zdawały się być negatywne i wyrażali oni swoje niezadowolenie (np. licznymi strajkami przeciw zamknięciom kopalni). Z kolei dla osób posiadających wyższe wykształcenie i chcących podnosić swoje kwalifikacje restrukturyzacja przemysłu stała się szansą na lepsze jutro.

Słownik