Holenderskie kompanie zdobywają nowe ziemie

Do końca XVI w. jedynymi potęgami kolonialnymi były Hiszpania i Portugalia. Z Indii WschodnichIndie WschodnieIndii Wschodnich kontrolowanych przez Portugalczyków sprowadzano niezwykle pożądane przez Europejczyków przyprawy: pieprz, cynamon, goździki, gałkę muszkatołową, kardamon i wanilię. Wówczas holenderscy kupcy zadowalali się pośredniczeniem w handlu tym niezwykle zyskownym towarem, kupując tzw. korzenie od Portugalczyków. Z czasem jednak, zgromadziwszy dość kapitału, zaczęli myśleć o wyjściu poza rolę pośredników.

Pierwszą organizacją, która powstała, by realizować wspólne przedsięwzięcia handlowe wielu kupców, była Holenderska Kompania Wschodnioindyjska (Verenigde Oostindische Compagnie, w skrócie VOC). Działała prawie dwa stulecia, w latach 1602–1798, mając postać spółki akcyjnej. Szybkie i wysokie zyski z handlu przyprawami sprawiły, że Kompania zgromadziła fundusze na kosztowne i niebezpieczne wyprawy zamorskie służące opanowaniu nowych koloniikoloniakolonii. Ekspedycje te finansowali również inwestorzy – akcjonariusze Kompanii, zwabieni wizją dużego zysku. Drugą tak dużą strukturą była Kompania Zachodnioindyjska (West‑Indische Compagnie, WIC), działająca na terenie obu Ameryk w latach 1621–1674 i 1675–1792. Podstawą handlu holenderskiego stał się pieprz, który cieszył się w Europie największą popularnością.

Istotą kolonializmukolonializmkolonializmu holenderskiego było właśnie to, że stworzyło go nie państwo, ale spółki kupieckie, którym Zjednoczone Prowincje nadały monopolmonopolmonopol na handel oraz szerokie uprawnienia. Władze republiki pozbawiły się przez to praktycznej kontroli nad tymi spółkami.

Prywatne państewka poza państwową kontrolą

Holenderski sposób zarządzania koloniami różnił się od systemów stworzonych przez Hiszpanów, Portugalczyków, Brytyjczyków i Francuzów. Opierał się na kupowanej przywilejami lojalności lokalnych władców, a nie na władzy delegowanych przez metropolię wicekrólów lub na bezpośrednim podporządkowaniu kolonii europejskiemu władcy. Holendrzy całkowicie kształtowali w swoich koloniach stosunki gospodarcze, zakładali miasta i porty, a także plantacje, na które sprowadzali niewolników z Afryki. Zwykli mieszkańcy terenu Holandii, drobni kupcy, sekretarki itp., kupowali akcje, które czyniły ich właścicielami cząstki konkretnej plantacji i np. dziesięciu konkretnych niewolników.

RyJu2WuQjOT8k

Kolorowy rysunek przedstawia miasteczko, przez które przebiega kanał wodny, po którym płyną małe łodzie. W oddali nad kanałem znajduje się kamienny most. Po oby stronach kanału po ulicach chodzą ludzie. Znajdują tam się wysokie domy o skośnych czerwonych dachach. między domami rosną palmy.

W koloniach holenderskich panowała stosunkowo duża tolerancja religijna – nie wprowadzano siłą chrześcijaństwa. Wynikało to także z tego, że ze względu na niedostateczną liczbę Holendrów skłonnych do wyjazdu do kolonii obie kompanie musiały korzystać z ochotników innych narodowości: Niemców, Francuzów, Skandynawów, Szwajcarów, Żydów, a także Polaków. Był wśród nich Krzysztof Arciszewski, który został wicegubernatorem oraz naczelnym wodzem wojsk holenderskich w Nowej Holandii (Brazylii).

R5gqmuMXupt2t

Szkic przedstawia Krzysztofa Arciszewskiego. Ma on krótkie kręcone włosy, brodę i bardzo długiego wąsa. Jest ubrany w ciemny strój z białym elementem leżącym na jego ramionach.

Imperium kolonialne holenderskich kompanii handlowych miało jedną słabość: jego działalność była nastawiona wyłącznie na zysk, oszczędzano więc m.in. na uzbrojeniu i żołnierzach, co później zemściło się podczas konfliktów z monarchiami absolutnymi Francji i Anglii. Ta ostatnia odebrała Niderlandom część ich zamorskich posiadłości.

Kres pierwszemu, kapitałowemu, etapowi holenderskiego kolonializmu położyły głębokie wynaturzenia. Przybywający do kolonii agenci i pracownicy obu Kompanii zarabiali dodatkowe pieniądze na własną rękę kosztem zatrudniających ich firm i miejscowej ludności. Plagą stały się przemyt, korupcja, nielegalny handel poza strukturami kompanii. Gdy doszły do tego rosnące koszty funkcjonowania administracji obu Kompanii, jak również niewystarczające nakłady na obronę i postępujące braki w wykwalifikowanej kadrze, obie spółki ostatecznie musiały ogłosić bankructwo.

Od XIX w. kolonializm holenderski zmienił formę z kupieckiej na państwową. Koniec tej drugiej fazy nastąpił wskutek ruchów narodowowyzwoleńczych po II wojnie światowej. Dziś do zamorskich terytoriów Królestwa Niderlandów należą jedynie trzy wyspy Małych Antyli: Bonaire, Saba i Sint Eustatius, które mają status gmin specjalnych. Tyle pozostało z imperium kolonialnego Holandii.

Indonezja w drodze po niepodległość

Najdłużej (bo aż do połowy XX w.) Holendrzy utrzymali się na terenach należących do dzisiejszej Indonezji, państwa powstałego praktycznie na gruzach Indii Holenderskich. Od 1596 r. Holendrzy, a kilka lat później instytucja – Kompania Wschodnioindyjska, podporządkowali sobie większość Jawy i wkrótce kontrolowali handel w całym Archipelagu Malajskim. Po likwidacji Kompanii Wschodnioindyjskiej pod koniec XVIII w. archipelagarchipelagarchipelag stał się kolonią Holandii. W okresie napoleońskim na przełomie XVIII i XIX stulecia Indie Wschodnie przeszły pod władanie Francji, w 1811 r. opanowali je Brytyjczycy, lecz na mocy uchwał traktatu angielsko‑holenderskiego z 1814 r. (potwierdzonego w 1824 r.) tereny te zostały zwrócone Holandii. Przeciwko Holendrom regularnie wybuchały powstania (m.in. w latach 1825–1830 pod wodzą Diponegoropowstanie DiponegoroDiponegoro, a w latach 1821–1837 – tzw. powstanie Paderipowstanie Paderipowstanie Paderi), ostatecznie jednak podbój archipelagu przez Holandię zakończył się w 1895 r., a dzisiejsza Indonezja stała się największą i najbogatszą kolonią holenderską.

R149PkSEpDtpZ

Rysunek przedstawia miasto z lotu ptaka. Jest ono umiejscowione nad rzeką, a jego ulice stanowią wodne kanały, po których pływa dziesiątki łodzi. Po obu stronach miasta znajdują się pola uprawne. W oddali znajdują się wzgórza i góry.

Dążenia niepodległościowe nasiliły się po I wojnie światowej. Z działających wówczas ugrupowań politycznych największe znaczenie zdobyła założona w 1927 r. Indonezyjska Partia Narodowa, której przewodził inżynier i polityk Ahmed Sukarno. Jej działalność dosyć szybko, bo już w 1930 r., została zakazana przez Holendrów, a sam Sukarno był wielokrotnie aresztowany. Gdy wybuchła II wojna światowa i rozpoczęły się walki na Pacyfiku, Indonezję w 1942 r. zajęli Japończycy. Popierali oni wszelkie ruchy polityczne o antyeuropejskim charakterze. Pod koniec okupacji, za wiedzą Japończyków, którzy mieli już świadomość, że nie utrzymają archipelagu, Sukarno 17 sierpnia 1945 r. proklamował niepodległą Republikę Indonezyjską i został jej pierwszym prezydentem. Po kapitulacji Japończyków do Indonezji wkroczyli Brytyjczycy, których celem było zwrócenie wysp Holendrom, którzy nie chcieli pogodzić się z utratą kolonii.

RdW44UQlPDRZy

Czarno‑białe zdjęcie przedstawia młodego mężczyznę ubranego w białe spodnie, biały garnitur i wysoką ciemną czapkę. Przemawia on w sali czytając z kartki, do mikrofonu na statywie. Za nim stoi grupka ludzi.

Kilka tygodni później, na początku października 1945 r. na wyspach wylądowały oddziały holenderskie i doszło do kilkuletniego konfliktu zbrojnego, w którym słabe siły indonezyjskie musiały się mierzyć z oddziałami metropolii. Holandia podejmowała również działania dyplomatyczne, ale społeczność międzynarodowa opowiadała się za walczącymi o niepodległość Indonezyjczykami – kwestia ta została m.in. wniesiona z inicjatywy Australii oraz Indii na forum Organizacji Narodów Zjednoczonych. Ostatecznie Holandia uznała niezależność Republiki Stanów Zjednoczonych Indonezji – 27 grudnia 1949 r. w amsterdamskim pałacu królowa Holandii Juliana, w obecności indonezyjskiego premiera Mohammada Hatty, przyznała suwerenność Indonezji i stanęła na czele Unii Holendersko‑Indonezyjskiej. W 1950 r. Stany Zjednoczone Indonezji utworzyły Republikę Indonezji. Batawia, wcześniejsza stolica Indii Holenderskich, została przemianowana na Dżakartę i stała się siedzibą władz republiki.

Z dawnych posiadłości w Indiach Wschodnich jedynie zachodnia część wyspy Nowa Gwinea wciąż należała do Holandii, ale w 1961 r. armia indonezyjska wkroczyła i na te tereny. Wybuchły krótkotrwałe walki, które zakończono pod naciskiem Stanów Zjednoczonych. Stany nakłoniły Holandię, by zrzekła się swoich roszczeń, a Indonezja zyskała w ten sposób nową prowincję pod nazwą Irian Zachodni (obecnie to prowincje Papua oraz Papua Zachodnia).

Antyle holenderskie – 300 lat kolonialnej zależności

W XVII w. działająca na terenie obu Ameryk Kompania Zachodnioindyjska kontrolowała Gujanę Holenderską, Antyle Holenderskie i szereg innych wysp na Karaibach. Doszło do tego w wyniku specyficznej transakcji: Holendrzy oddali Anglikom Nowy Amsterdam (Nowy Jork), a w zamian przejęli Gujanę, zwaną odtąd Holenderską Gujaną. Leżący nad rzeką Surinam kraj pozostawał holenderską kolonią przez trzy stulecia. Tuż po wojnie, w 1954 r., otrzymał nie tylko status holenderskiego terytorium zamorskiego, ale również autonomię i własne władze administracyjne, Holandia zachowała natomiast kontrolę nad obroną i sprawami zagranicznymi. Ostatecznie pod wpływem trwających rozmów z lokalnymi władzami Holandia rozpoczęła negocjacje dotyczące niepodległości Surinamu, zakończone w listopadzie 1975 roku. W ich wyniku Surinam stał się państwem niepodległym, a jego ówczesny gubernator Johan Ferrier – pierwszym prezydentem kraju. Językiem urzędowym pozostał niderlandzki.

Z kolei Antyle Holenderskie pozostawały w zależności kolonialnej w latach 1848–2010, kiedy to poszczególne wyspy zyskały status krajów stowarzyszonych w ramach Królestwa Niderlandów, lecz niewchodzących w skład Holandii lub gmin zamorskich Holandii.

Rplp80eISNgXg

Czarno‑białe zdjęcie przedstawia miasteczko umiejscowione na wzgórzu. między niskimi domami o białych ścianach i ciemnych spadzistych dachach rosną liczne palmy.

R1XVRAgYPSbdB

Czarno‑białe zdjęcie przedstawia małe miasteczko. W jego głównej części znajduje się mały kościół otoczony niskim płotem. Na terenie kościoła znajdują się rośliny. W oddali znajdują się wzgórza.

R15szVCGk8sFH

Czarno‑białe zdjęcie pocztówki przedstawia zarośniętą uliczkę miasteczka. Składa się ono z niskich domów, między którymi rosną drzewa. Przed jednym z domów siedzą i bawią się czarnoskóre dzieci. W oddali znajdują się wysokie góry.

RzEKzRh0RjejY

Czarno‑białe zdjęcie przedstawia cztery czarnoskóre i jedną białą kobietę. Są ubrane w sunie i siedzą przed wejściem do budynku. Wszystkie pracują splatając roślinne włókna.

Od lat 60. XX w. w holenderskim społeczeństwie dominuje nastawienie antykolonialne. Jednocześnie pamięć o wcześniejszej epoce jest bardzo żywa. Zwłaszcza że z Indonezji przyjechało do Holandii ok. 300 tys. Europejczyków, Euroazjatów i Moluków (tzw. Indische Nederlanders, czyli Holendrów indyjskich), z Surinamu po 1975 r. – ok. 100 tys. osób (to prawie jedna czwarta ludności dawnej Gujany Holenderskiej!), a z Curaçao w latach 80. XX w. ok. 125 tys. migrantów. Liczba obywateli holenderskich pochodzenia kolonialnego wynosi w przybliżeniu milion.

Skutki holenderskiej polityki kolonialnej

Holenderska ekspansja kolonialna okazała się dramatyczna w skutkach. Wiązała się z masowym ludobójstwem, niewolnictwem, śmiercią rdzennych mieszkańców na choroby przywleczone z Europy, a także destrukcją miejscowej kultury i języka. Holendrzy na olbrzymią skalę grabili dzieła sztuki i inne artefakty, np. broń, naczynia obrzędowe. Rdzenna ludność nie posiadała żadnych praw – status prawny przysługiwał tylko Europejczykom. Zmuszona była ona m.in. do niewolniczej pracy na holenderskich plantacjach trzciny cukrowej. Polityka kolonialna zmieniła też strukturę demograficzną archipelagu – np. chrześcijańscy mieszkańcy wysp Moluki i Sulawesi zostali sprowadzeni na zamieszkaną przez ludność muzułmańską Sumatrę, a muzułmanie z Jawy trafili na wyspę Bali, zdominowaną przez wyznawców hinduizmu. Było to powodem m.in. krwawych konfliktów nie tylko z kolonistami, ale też między rdzenną ludnością. Indonezja, będąca obecnie tyglem kulturowym, etnicznym i religijnym, ze skutkami kolonializmu zmaga się do dziś.

Słownik

Słowa kluczowe

Holandia, Indonezja, Antyle, Surinam, Holenderska Kompania Wschodnioindyjska, Holenderska Kompania Zachodnioindyjska, świat po II wojnie światowej, kolonizacja, dekolonizacja

Bibliografia

J. Balicki, M. Bogucka, Historia Holandii, Wrocław 1976.

F. Wolański, Indie Holenderskie w świetle osiemnastowiecznych podręczników geograficznych i w relacji Teodora Anzelma Dzwonkowskiego, w: Staropolski ogląd świata. Materiały z konferencji. Wrocław 23–24 października 2004 r., pod red. tegoż i B. Roka, Wrocław 2004.

Wielka Historia Świata, t. 1–12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności), Świat Książki 2004–2006.

Edukacja globalna. Poradnik metodyczny dla nauczycieli II, III i IV etapu edukacyjnego, ORE.