Ciało jako element kulturowy

R15MtlODfSCyw1

Ciało to jedna z podstawowych kategorii kultury. Fizyczność człowieka od wieków była przedmiotem dociekań ze strony przedstawicieli różnych dyscyplin, np. filozofii, teologii czy medycyny. Ciekawość naukowców stymulowało poszukiwanie odpowiedzi na pytanie, jak jest zbudowany człowiek, a szczególnie jego wnętrze, ale zainteresowaniu cielesnością już od antyku towarzyszyło jednak przekonanie, że co najmniej równie istotna jest dusza. Także w średniowieczu ciało postrzegano nie jako byt samoistny, lecz siedlisko duszy, co przyczyniało się do deprecjonowania cielesności. Jednak nieustające pragnienie odkrycia tajemnic ludzkiego organizmu sprawiło, że od czasu renesansu zaczęto stopniowo znosić zakaz dokonywania sekcji zwłok, a to z kolei przyczyniło się do rozwoju badań anatomicznych, których uwieńczeniem było powstanie dokładnych atlasów prezentujących wygląd narządów wewnętrznych.

Ciało traktowano także jako źródło wiedzy na temat charakteru człowieka. Już w starożytnej Grecji wierzono bowiem, że z wyglądu poszczególnych części organizmu można wyciągać wnioski na temat usposobienia lub predyspozycji człowieka. Ponadto analizę budowy ludzkiego ciała wykorzystywano, począwszy od rzymskiego uczonego Witruwiusza (I w. p.n.e.), w konstruowaniu budowli, gdyż uważano, że należy posiłkować się znajomością proporcji między poszczególnymi częściami organizmu człowieka. W tekstach starożytnych topostopostopos ludzkiego ciała był podstawą alegorii. Olimpijskie państwo bogów porównywano z organizmem człowieka,  mózgiem był Zeus, żółcią Apollo, wątrobą Demeter, śledzioną Dionizos. W jednym z tekstów starożytnych, aby podkreślić nierozerwalność wschodniej części obszaru śródziemnomorskiego topos ciała zastosowano do celów geograficznych. Głową był Peloponez, rdzeniem kręgowym Istmos, przeponą Jonia, udem Hellespont, stopami cieśnina Bosfor, górną częścią tułowia Egipt.

W piśmiennictwie o tematyce politycznej organizm ludzki postrzegano jako metaforę organizmu państwowego. Odwołując się do Biblii oraz dzieł antycznych podkreślano, że państwo powinno stać na mocnych nogach (plebs i mieszczanie), posługiwać się silnymi rękami (wojsko), a całością musi rządzić głowa (król).

W kulturze europejskiej chrześcijaństwo miało duży wpływ na postrzeganie ciała ludzkiego. Z jednej strony, nawiązując do Księgi Rodzaju, podkreślano, że człowieka ulepił z gliny Bóg, ale z drugiej strony wskazywano, że materia jest tylko osłoną duszy. DualizmdualizmDualizm polegający na połączeniu pierwiastka duchowego z cielesnym oceniano zazwyczaj jednoznacznie negatywnie.

Ciało jako element toposów w literaturze barokowej

W literaturze barokowej powszechne było przekonanie, że ciało ludzkie to marność. Określano je jako gorszą cząstkę człowieka, które jest źródłem grzechu, a  po śmierci podlega rozkładowi. Stąd widoczna tendencja do ukazywania brzydoty i przemijalności ludzkiego ciała. Prezentowano je w scenach wykorzystujących estetykę makabryczną. Podkreślaniu, że organizm złożony z materii ulega degradacji, rozpada się i gnije, służyło sięganie przez twórców po mające wielowiekową tradycję toposy.

Toposy ciała ludzkiego

Przykłady realizacji części wymienionych toposów znaleźć można w utworach wchodzących w skład Psalmodii polskiej autorstwa Wespazjana KochowskiegoWespazjan KochowskiWespazjana Kochowskiego, twórcy pod wieloma względami podobnego do Wacława Potockiego:

Analogiczne sposoby opisywania ciała znaleźć można u Potockiego.

Wacław Potocki – przedstawiciel polskiego baroku

Badacze polskiej literatury uważają Wacława Potockiego (1621–1696) za jednego z najważniejszych reprezentantów późnego baroku. Zaliczany jest przez nich także do nurtu ziemiańskiego (sarmackiego) propagującego wartości moralne i merkantylne wynikające z życia na wsi.

Światopogląd Potockiego ukształtowała nie tylko przynależność stanowa i związane z nią idee, ale także religia chrześcijańska. Przez niemal 40 lat był arianinem, ale po „potopie szwedzkim” przeszedł na katolicyzm (1658). Solidnie wykształcony i lubiany przez szlachtę, pełnił niewysokie funkcje (np. podstarościego), oddając się przede wszystkim gospodarowaniu włościami na Pogórzu. Życiu politycznemu, gospodarskiemu i rodzinnemu towarzyszyła obszerna twórczość, z której tylko niewielka część ukazała się drukiem za życia poety. Potocki nie ulegał modom, zdecydowana większość jego dzieł została napisana 13‑zgłoskowcem, co w dobie baroku było przejawem przywiązania do tradycji. Są to przeważnie wiersze moralizatorskie, propagujące ideały ziemiańskie. Poeta atakował nowinki, ale także ostro krytykował szlachtę za odejście od ideałów rycerskich, z pesymizmem podchodząc do możliwości uratowania świata w dawnym kształcie. Do pewnego stopnia na ten pesymizm wpłynęły nieszczęścia, które dotknęły Potockiego, przede wszystkim śmierć trojga dorosłych dzieci.

Ciało w twórczości Wacława Potockiego

W wierszach twórców barokowych można zaobserwować surowe traktowanie ciała człowieka. Człowiek cielesny budzi wstręt już w chwili poczęcia, ponieważ powstał z plugawego nasienia, w gorączce żądzy i rozpusty. Później rodzi się w trudzie i bólu, żyje w trwodze i trudzie. Źródeł tego pesymizmu autorzy doszukiwali się w Biblii, mylnie interpretując fragmenty Księgi Hioba lub Psalmy. Wacław Potocki w Pieśniach nabożnych jeden z utworów zatytułował Człowiek cielesny. Moment poczęcia uważa za akt obrzydliwy, zrównujący ludzi ze zwierzętami. Badacze dopatrują się tutaj niezbyt trafnej interpretacji Listu św. Pawła do Rzymian (Rz 8,12): „Jesteśmy więc, bracia, dłużnikami, ale nie ciała, byśmy mieli żyć według ciała. Bo jeżeli będziecie żyć według ciała, czeka was śmierć. Jeżeli zaś przy pomocy Ducha uśmiercać będziecie popędy ciała – będziecie żyli”. Wacław Potocki stosując obrazowanie makabryczne ukazywał marność życia i nędzę ziemskiej egzystencji.

Poeta powracał do motywu ciała człowieka w różnych kontekstach. W cyklu Pieśni nabożnych w utworze zatytułowanym Pieśń XXI. Z papieru umieścił pochwałę cielesności. Porównał w nim ciało ludzkie do tytułowego papieru, przypominając, że produkcja kartek polega na przerabianiu zużytych szmat. Ale dzięki technologii brudne ubrania zamieniają się w czysty materiał do zapisywania ważnych informacji. Ryzykowny konceptkonceptkoncept miał za zadanie uzmysłowić odbiorcom, że możliwe jest przebóstwienie ciała, jego uduchowienie, ale zależy ono od szczerej wiary w zmartwychwstanie Jezusa.

Zazwyczaj jednak Potocki postrzegał cielesność w negatywnym kontekście. W utworach mających wydźwięk satyryczny wyśmiewał wady, np. brak owłosienia u mężczyzn, nadmierną tuszę u obu płci albo brzydotę kobiet. W dziełach refleksyjno‑filozoficznych oraz religijnych życie ziemskie opisywał, sięgając po wątki wanitatywnewanitatywnywanitatywne, podkreślając słabość i krótkotrwałość ludzkiego istnienia. Uważał, że istnienie człowieka w wymiarze fizycznym wiąże się z chorobami, cierpieniem, uleganiem pokusom. Ciało okazuje się słabym ogniwem, a jedynie poddanie go rozumnej duszy pozwala na uratowanie się przed wiecznym potępieniem.

Cierpiące ciało grzesznika i poddane torturom ciało Chrystusa ukrzyżowanego to temat szczególnego zainteresowania twórców barokowych. W poetyckiej parafrazie Nowego Testamentu pod tytułem Nowy zaciąg pod chorągiew starą triumfującego Jezusa Wacław Potocki w ekspresyjny sposób przedstawił opis tortur zadawanych Jezusowi.

RCAZu35soTyxT

Poeta sięgał po turpistyczneturpistycznyturpistyczne opisy, aby ukazać proces rozpadu cielesnego. Makabryzm był sposobem poetyckiej ekspresji, skutecznie oddziaływał na wyobraźnię czytelników, dlatego Potocki chętnie wykorzystywał tę technikę w utworach moralizatorskich. Za pomocą drastycznych obrazów ukazujących gnicie ciała oraz zestawiających poszczególne części ludzkiego organizmu z tym, co nieczyste i cuchnące – poeta podkreślał nietrwałość materii i nawiązywał do toposu ciała‑prochu.

Słownik