Nowe centra i szlaki handlowe

RDPiox7jrSmS31

Ilustracja przedstawia nabrzeże portowe. Przy brzegu stoi kilka statków z żaglami. Po porcie spacerują ludzie. Port należy do niewielkiego miasteczka znajdującego się na drugim planie ilustracji.

Wielkie odkrycia geograficzne przyczyniły się do radykalnych zmian w handlu – prawdziwej rewolucji handlowej. Dotyczyły geografii handlu europejskiego, asortymentu towarów oraz organizacji wymiany towarowej. Odkrycie i skolonizowanie Ameryki oraz odkrycie nowej drogi do Indii, wiodącej dookoła Afryki, osłabiło handel lewantyńskiHandel lewantyńskihandel lewantyński, w handlu bałtyckim zmalało znaczenie Hanzy oraz niektórych portów hanzeatyckich. W efekcie podupadły miasta włoskie i zmniejszyło się znaczenie miast hanzeatyckich, takich jak np. Lubeka, Kolonia czy Sztokholm. Rozwijały się natomiast ośrodki handlowe i porty nad Atlantykiem: Lizbona w Portugalii, Kadyks i Sewilla w Hiszpanii oraz Antwerpia w Niderlandach.

RFPuhOgTx3KDP1

Mapa przedstawia fragment mapy z konturem kontynentów obu Ameryk, Afryki i Europy. Na obszarze Oceanu Atlantyckiego zaznaczony jest kształt trójkąta skierowanego wierzchołkiem w stronę wschodniego wybrzeża Ameryki Północnej. Drugi wierzchołek dotyka Europy, a trzeci skierowany jest ku zachodniemu wybrzeżu Afryki.

W XVI w. bardzo mocno rozszerzył się asortyment towarów. Do Europy sprowadzano przede wszystkim korzenie, czyli przyprawy: pieprz, cynamon, goździki, gałkę muszkatołową, ryż, a także kawę, herbatę, opium czy indygoIndygoindygo. Ilość importowanych towarów szybko się zwiększała, dzięki czemu ich cena obniżała się. Było to możliwe z jednej strony dzięki rosnącej liczbie okrętów i powiększaniu się ich ładowności, z drugiej zaś dzięki zakładaniu nowych plantacjiplantacjaplantacji w koloniach i masowej produkcji. Niższe ceny powodowały, że w Europie poszerzał się krąg nabywających je konsumentów. Z kolei z Europy do Ameryki eksportowano wiele artykułów rzemieślniczych: tkaniny, wyroby metalowe, broń i narzędzia. Do krajów azjatyckich, w których europejska produkcja rzemieślnicza nie zdobyła uznania, systematycznie wywożono przede wszystkim złoto oraz niewielkie ilości sukna.

R1VWnV3SNpZF4

Ilustracja przedstawia kamień Indygo znajdujący się po lewej stronie w płaskim, tekturowym pudełku, po prawej stronie na metalowym spodku. Są to niewielkie bryły o nieregularnych kształtach w kolorze ciemnego granatu.

Wyjątkowego znaczenia gospodarczego nabrał handel niewolnikami sprowadzanymi z Afryki. Najwcześniej z pracy niewolników korzystali Portugalczycy, którzy prowadzili gospodarkę plantatorską na wyspach atlantyckich – Maderze i Wyspach Zielonego Przylądka. Nieco później Hiszpanie zaczęli dostarczać afrykańskich niewolników do pracy w swoich koloniach w Ameryce (patrz tabela).

RwgOvtC9FJNLC

Ilustracja przedstawia grupę afrykańskich mężczyzn, kobiet i dzieci schwytanych i zakutych w kajdany, prowadzoną przez mężczyzn z biczami i bronią. Idą przez pole, w oddali widać drzewa.

Wywóz niewolników z Afryki w latach 1451–1700 w tys.

Porównaj tendencje w wywozie niewolników do Europy oraz Brazylii i Ameryki hiszpańskiej.

tabela Źródło: Afryka w gospodarce światowej XVI–XVII wieku, [w:] Bronisław Nowak, Europa i świat w początkach epoki nowożytnej, t. 1, red. A. Mączak, Warszawa 1991, s. 321.

Rewolucja w organizacji handlu

Poważne zmiany zaszły w organizacji handlu, ale dotyczyły głównie handlu międzynarodowego. Cechą charakterystyczną XVI‑wiecznej gospodarki było przenikanie się działalności handlowej z finansową. Zjawiskiem dość powszechnym byli kupcy, którzy udzielali kredytu, oraz bankierzy inwestujący w handel, zwłaszcza hurtowy. W XVI w. ogromną rolę gospodarczą odgrywały powszechne już w średniowieczu doroczne jarmarkijarmarkjarmarki towarowe. Największe z nich ściągały kupców z różnych stref gospodarczych. Na przykład we Frankfurcie nad Menem interesy robili kupcy z Kolonii, Norymbergi i Augsburga z kupcami z Holandii i Włoch. Handlowano tam m.in. angielską i niderlandzką wełną, włoskim jedwabiem, sprowadzanymi przez porty holenderskie towarami kolonialnymi oraz miedzią i skórami wołowymi przywożonymi z Węgier. Rosło również znaczenie jarmarków lipskich, a to ze względu na lokalizację miasta na przecięciu szlaków handlowych z północy na południe i ze wschodu na zachód. Wkrótce jednak znaczenie jarmarków zaczęło maleć na korzyść nowej formy organizacyjnej, jaką był handel hurtowy, który polegał na skupowaniu dużych ilości określonego produktu i odsprzedawaniu go do punktów handlu detalicznego. Opierał się on na istnieniu stałych, wyspecjalizowanych składów towarowych. W Kadyksie i Lizbonie powstały największe składy bawełny, a w Moguncji – wina francuskiego. Jednak najważniejszym skupiskiem tego rodzaju składów stał się Amsterdam, który swoją pozycję zawdzięczał znakomicie prosperującemu handlowi holenderskiemu. Amsterdam był najważniejszym portem w handlu zbożem - najbardziej masowym towarem ówczesnego obrotu towarowego.

R14ocCXRvar3l

Ilustracja przedstawi portret kobiety i mężczyzny siedzących przy stole. Oboje ubrani są w stroje mieszczańskie (płaszcz obszyty przy rękawach i na kołnierzu futrem i nakrycie głowy u mężczyzny oraz suknia i nakrycie głowy u kobiety). Mężczyzna trzyma w dłoni wagę na której waży monety. Na stole przed nim rozłożonych jest wiele monet. Kobieta siedzi po prawej stronie, przygląda się temu, co robi mężczyzna. Przed nią na stole leży rozłożona książka. Za nimi stoi drewniany regał, na którym stoją książki, metalowy talerz, szklana karafka, zwinięty rulon papieru. W tle widać uchylone drzwi, za którymi widać siedzące osoby.

W silnych ośrodkach handlowych zaczęły powstawać giełdygiełdagiełdy. Były to wyraźnie wyodrębnione miejsca spotkań kupców, bankierów i maklerówmaklermaklerów. We Włoszech takie giełdy tworzono już w XIV w., a z czasem zaczęto wznosić przeznaczone dla nich murowane siedziby. W reprezentacyjnym gmachu Nowej Giełdy w Amsterdamie każdego dnia interesy robiło ok. 4,5 tys. osób, obsługiwanych przez ok. 1000 maklerów. Rozwijał się rynek pieniężnyrynek pieniężnyrynek pieniężny, rynek kredytowyRynek kredytowyrynek kredytowy i rynek papierów wartościowychGiełda papierów wartościowychrynek papierów wartościowych. W obrocie towarowym i pieniężnym coraz większą rolę odgrywał znany już w średniowieczu wekselwekselweksel.

R93oRDqvq0W5d

Zdjęcie przedstawia cztero-kondygnacyjny budynek z dwuspadowym dachem, w którym mieści się ratusz. Budynek ma na parterze podcienia oraz liczne zdobienia na frontowej fasadzie. W oknach budynku znajduje się kilkadziesiąt wywieszonych flag. Na dużym placu przed budynkiem stoi pomnik.

RnQGXqzNXqTDr1

Zdjęcie przedstawia awers i rewers dawnej monety. Po jednej stronie widoczny jest herb, przedstawiający lwa stojącego na tylnych łapach i ziejącego ogniem. Po drugiej stronie monety widnieją inicjały OVC oraz fragmenty cyfr 1735.

Odkrycia geograficzne, wytyczenie nowych szlaków żeglugowych oraz szybki rozkwit handlu międzykontynentalnego przyczyniły się także do powstania kompanii handlowychkompania handlowakompanii handlowych. Ich celem było zmonopolizowanie handlu dalekosiężnego, czyli wykluczenie konkurencji i zapewnienie sobie wyłączności, z określonymi regionami gospodarczymi. Pierwsze kompanie handlowe założyli Anglicy, wkrótce w ich ślady poszli Holendrzy. Największe znaczenie odegrały założona w 1600 r. Angielska Kompania Wschodnioindyjska, która kontrolowała cały angielski handel z Indiami, a ponadto miała swoje faktorie w Hongkongu i Singapurze, oraz utworzona dwa lata później Holenderska Kompania Wschodnioindyjska. Ta ostatnia jako pierwsza w historii zgromadziła kapitał, sprzedając akcje. Szybko stała się potężną siłą gospodarczą i polityczną. W drugiej połowie XVII w. posiadała 150 statków handlowych i 40 okrętów wojennych, zatrudniała 50 tys. urzędników i utrzymywała 10 tys. żołnierzy.

Początki kapitalistycznej organizacji pracy

Pod koniec średniowiecza rzemiosło cechowe, którego podstawową formą organizacyjną był niewielki rodzinny zakład rzemieślniczy, zyskało konkurencję. Zaczął rozpowszechniać się bowiem system nakładczynakładsystem nakładczy. Polegał on na tym, że inwestor – nazywany nakładcą – finansował i organizował całą produkcję, a następnie zajmował się jej sprzedażą. Pracę nakładczą wykonywali w mieście biedniejsi rzemieślnicy, którym brakowało kapitału na zakup surowca. Podejmowali się jej również we własnych domach biedniejsi mieszkańcy wsi, najczęściej zimą, gdy nie było prac polowych. Taka produkcja, organizowana w systemie chałupniczym, pozwalała nakładcom na obejście ograniczeń cechowych.

RZLxVxjYJqjwK

Rysunek przedstawia mężczyznę siedzącego przy stole. Mężczyzna ma siwe, długie włosy, opadające na ramiona oraz siwą, długą brodę i wąsy. Ubrany jest w strój mieszczański, długi kaftan z wykładanym kołnierzem oraz skórzane buty za kostkę. W jednej dłoni trzyma narzędzie do wyprawiania skóry, podobne do młotka, a w drugiej element skórzanego ubrania, nad którym pracuje. Na blacie stołu, przed nim, leży wiele metalowych narzędzi. Za mężczyzną znajduje się piec, na którego palenisku leżą metalowe szczypce oraz metalowy pręt. Pod piecem stoi drewniany pień, na którym stoi żelazne kowadło.

Chałupnicy swoją pracę wykonywali za z góry ustalone, niezbyt wysokie wynagrodzenie, a zysk z produkcji zatrzymywał dla siebie nakładca. Bardziej zaawansowaną formą produkcji była manufakturamanufakturamanufaktura, która występowała w dwóch postaciach: manufaktury rozproszonej i manufaktury scentralizowanej. W pierwszym przypadku początkowe etapy produkcji wykonywano w domach chałupników, a w pomieszczeniu wspólnym tylko końcowe. Surowiec, a często również narzędzia dostarczał chałupnikom inwestor. Manufaktura scentralizowana była już formą bardzo zaawansowaną. Cały proces produkcji przebiegał w jednym pomieszczeniu, co sprzyjało zwiększeniu wydajności pracy. Pozwalał bowiem na podział całej produkcji na etapy, w wykonywaniu których poszczególni pracownicy mogli się wyspecjalizować i osiągnąć wyższy poziom biegłości.

RIZU7Va40b9zD

Ilustracja przedstawia pracownię szewca. Na pierwszym planie przy stole siedzą dwaj mężczyźni, ubrani w koszule i szewskie fartuchy. Mężczyźni szyja buty. Na ławie, przed nimi leżą skórzane elementy butów, narzędzia szewskie oraz kłębek grubych nici. Z tyłu za nimi, przy drugim stole stoi mężczyzna i kobieta, którzy układają buty. Nad nimi wisi długi, drewniany drążek, na którym wiszą buty poskładane w pary. Za kobietą stoi wiklinowy kosz z rączką.

Zebranie wszystkich pracowników w jednym pomieszczeniu zwiększało nadzór zarówno nad tempem pracy, jak i jej jakością. Jednocześnie podział produkcji na etapy pozwalał na zmniejszenie liczby kompletów narzędzi i bardziej efektywne ich wykorzystanie, a to przyniosło inwestorom znaczne oszczędności. Wreszcie skupienie całego procesu produkcyjnego w jednym miejscu spowodowało, że właściciele manufaktur częściej instalowali koła wodne i wiatraki jako źródła energii.
Nakład i manufaktura doprowadziły do wzrostu wydajności pracy, przyczyniły się do obniżenia kosztów produkcji, a tym samym do obniżenia cen produktów. Dzięki temu wyroby stały się dostępne dla większej grupy członków ówczesnego społeczeństwa.

RpKdxjuDhtq2v

Ilustracja przedstawia pompę górniczą w kopalni. Urządzenie to zbudowane jest w całości z drewna. Patrząc od lewej składa się z największego koła, które połączone jest systemem przekładni z drugim, mniejszym kołem zębatym. Koło zębate wprawia w ruch element w kształcie walca, a ten z kolei napędza średnie koło ze szprychami. Ostatnim elementem po prawej stronie jest kolejny walec, na który nawinięty jest łańcuch z obciążnikami i czerpakiem w kształcie wiadra bez części ścianki. Przez otwór wylewa się woda, którą pracownicy wypompowują z kopalni. Przy maszynie widać trzech górników, ubranych w stroje robocze, składające się ze spodni, kaftanów z kapturem. Na pierwszym planie leży pies.

Słownik

Słowa kluczowe

Lizbona, Kadyks, Sewilla, Antwerpia, plantacja, niewolnicy, jarmarki, Amsterdam, giełda, Holenderska Kompania Wschodnioindyjska, akcje, Angielska Kompania Wschodnioindyjska, rzemiosło cechowe, system nakładczy, nakładca, system chałupniczy, manufaktura, manufaktura rozproszona, manufaktura scentralizowana

Bibliografia

Wielka historia świata. Tomy 1‑12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności); Świat Książki 2004‑2006.

Wielka historia Polski, tomy 1‑10; Oficyna Wydawnicza FOGRA, Kraków 2016.

Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011‑2019.

E. Brudnik, A. Moszyńska, B. Owczarska, Ja i mój uczeń pracujemy aktywnie. Przewodnik po metodach aktywizujących, Wydawnictwo Jedność, Kielce 2011.