Pojęcie wartości demokratycznej

Jednym z filarów współczesnych państw demokratycznych są wartości w nich wyznawane, które tworzą swoisty fundament demokracjidemokracjademokracji. Przez wieki jej funkcjonowania zmieniały się istotne dla niej wartości oraz ich rozumienie. Inaczej pojmowano pojęcie demokracji w starożytnych Atenach czy wśród plemion germańskich uznających demokrację plemienną. Przykładem tego może być pojęcie sprawiedliwościsprawiedliwośćsprawiedliwości i jego różne interpretacje.

Podstawowe wartości demokratyczne

Wolność

Pojęcie wolności może być rozumiane na wiele sposobów, a jego interpretacja będzie zależała od różnych czynników, indywidualnych dla każdego człowieka. Oto kilka przykładowych wolności, które pojawiają się w dialogu publicznym:

RpgLGkA4UTWaP1
Mapa myśli. Lista elementów: Nazwa kategorii: wolnośćElementy należące do kategorii wolnośćNazwa kategorii: jednostki [br]do nieskrępowanego [br]działaniaNazwa kategorii: polityczna, [br]zezwalająca na prawo [br]do zgromadzeńNazwa kategorii: słowaNazwa kategorii: wyznaniaNazwa kategorii: działalności [br]gospodarczejKoniec elementów należących do kategorii wolność
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Należy pamiętać, że ramy wolności obywatela w państwie wyznacza obowiązujące prawo. Obywatele sami zrzekają się części swoich praw na rzecz państwa w celu dobra wspólnego. Reasumując, wolność to prawo jednostki do postępowania zgodnie ze swoją wolą.

Obecnie wolność najczęściej jest rozumiana w kontekście:

  • wolności słowa i druku – czyli wolności wypowiadania się i publikowania swoich poglądów;

  • wolności wyznania – czyli prawa decydowania, jaką wyznaje się religię;

  • wolności zgromadzeń – organizowania wieców, zgromadzeń, manifestacji, ale w sposób zgodny z prawem;

  • wolności gospodarczej – prawa prowadzenia swobodnej działalności gospodarczej.

Rz3woOFOlbioO
Pionowa oś czasu.
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
RiE0obDyhGQB8
Hasło na dachu gdańskiej hali stoczniowej: Człowiek rodzi się i żyje wolnym, umieszczone tam podczas strajku sierpniowego w 1980 r. Zastanów się, jakiej wolności oczekiwali strajkujący.
Źródło: Stanisław Szukalski, licencja: CC BY-SA 3.0.

Równość

Wartość ta jest jedną z podstawowych dla demokracji. Jej realizacja odbywa się na wielu płaszczyznach. Podstawową jest płaszczyzna prawna, która zakłada równość wszystkich jednostek wobec prawa. Na płaszczyźnie społecznej równość oznacza jednakowy dostęp obywateli do instytucji społecznych, dóbr materialnych i duchowych. W rozumieniu politycznym zasada równości odnosi się do tego, że każdy ma takie samo prawo uczestniczenia w życiu politycznym.

Typy równości:

  • równość naturalna – wszyscy ludzie z natury są równi, bez względu na płeć, kolor skóry, pochodzenie;

  • równość wobec prawa – wszyscy obywatele mają takie same uprawnienia i powinni być tak samo traktowani, szczególnie przez instytucje państwowe;

  • równość szans – stworzenie obywatelom podobnych szans na samorealizację i dostęp do dóbr materialnych; nie da się jej wprowadzić praktycznie, bo stoi w sprzeczności z pojęciem wolności.

Deklaracja niepodległości Stanów Zjednoczonych z 4 lipca 1776 r

Uważamy za oczywiste następujące prawdy: że wszyscy ludzie stworzeni zostali jako równi sobie, że Stwórca wyposażył ich w pewne niepozbywalne prawa, że wśród nich są prawo do życia, do wolności i do poszukiwania szczęścia.

deklaracja Źródło: Deklaracja niepodległości Stanów Zjednoczonych z 4 lipca 1776 r. Cytat za: Bogdan Lesiński, Jerzy Walachowicz, Historia ustroju państwa w tekstach źródłowych, Warszawa-Poznań 1992, s. 102.
RrKyjfZaa1nz5
Poczekalnia dla „kolorowych” na dworcu autobusowym, USA, 1940 r. Zastanów się, jakie grupy społeczne wywalczyły sobie równość w XX w. i czy na pewno ten proces jest zakończony.
Źródło: Jack Delano, domena publiczna.

Sprawiedliwość

Kolejna z wartości demokratycznych jest dość trudna do zidentyfikowania. Już Platon i Arystoteles zastanawiali się nad tym, czym jest sprawiedliwość i jakie są jej formy. Według rzymskiego jurysty Ulpiana „sprawiedliwość jest określoną stałą wolą rozdzielania każdemu tego, co mu się należy”. Sprawiedliwość jest więc najczęściej rozumiana jako uczciwe i prawe postępowanie. To zasada moralna domagająca się poszanowania praw innych, właściwego podziału dóbr materialnych, równości szans i uprawnień. Dotyczy to zarówno relacji między obywatelami, jak i między obywatelem a instytucją państwa.

Najczęściej mówimy o sprawiedliwości w sprawach ekonomicznych (pod kątem sprawiedliwego podziału i redystrybucji dóbr) lub sprawiedliwości prawnej (która odnosi się np. do bezstronnego traktowania oskarżonych i sądzenia ich tylko za popełnione czyny).

R1F6yfhARD8i9
Personifikacja Sprawiedliwości na witrażu z 1914 r. w ratuszu w Buxtehude, Niemcy. Zastanów się, co symbolizują atrybuty, z którymi przedstawiona jest ta postać.
Źródło: Oxfordian Kissuth, licencja: CC BY-SA 3.0.

Pluralizm

Społeczeństwo demokratyczne jest wewnętrznie zróżnicowane. Jest to konsekwencją wolności – różne jednostki dokonują odmiennych wyborów. Taka różnorodność wiąże się z wielością interesów, stylów życia czy podzielanych wartości. Źródłem różnic może być religia, kultura, miejsce zamieszkania czy pochodzenie etniczne. Państwo demokratyczne respektuje to zróżnicowanie społeczeństwa. Wyrazem tego są gwarancje politycznego pluralizmu, a także prawa mniejszości etnicznych, narodowych czy religijnych.

Wpływ wartości demokratycznych na kształtowanie się demokracji

Bez wartości demokratycznych nie byłoby demokracji, jej kształtowanie się nastąpiło bowiem pod wpływem różnorodnych czynników. Współczesna demokracja jest sumą doświadczeń demokratycznych naszych przodków. Nie może ona istnieć, jeżeli usuniemy z niej pewne elementy będące jej fundamentami, np. wolność czy prawa człowieka. Nie ma demokracji bez wolności, praw człowieka czy pluralizmu. Dlatego łamanie praw człowieka, ograniczanie wolności obywatela czy jego praw politycznych jest bardzo poważnym zagrożeniem dla istnienia demokracji. Wartości demokratyczne należy chronić, a obywateli uświadamiać, jakie jest ich znaczenie dla funkcjonowania demokratycznego państwa. To my tworzymy współczesną demokrację i od nas zależy jej kształt.

Konflikt wartości demokratycznych

Wartości będące fundamentem demokracji mogą jednak niekiedy popadać ze sobą w konfliktkonflikt wartościkonflikt. Realizacja prawa do wolności może być trudna do pogodzenia z równością społeczną. Pluralizm społeczny może czasem być postrzegany jako sprzeczny z zasadami sprawiedliwości. Polityka zapewniania bezpieczeństwa, której powszechnie oczekuje się od państwa, może popadać w kolizję z gwarantowanymi przez prawo swobodami ludzi. Jedocześnie takie wartości jak wolność, równość czy sprawiedliwość podlegają rozmaitym interpretacjom, także wśród obywateli jednego państwa. To wszystko sprawia, że fundamentalne dla demokracji wartości są przedmiotem sporów, debat i kompromisów.

Słownik

demokracja
demokracja

(z gr. dḗmos – lud; krátos – władza); rządy ludu, ludowładztwo

konflikt wartości
konflikt wartości

konflikt powodowany odmiennymi systemami wartości osób zaangażowanych w daną sytuację, sama różnica w wartościach preferowanych nie musi oczywiście prowadzić do konfliktu; czynnikiem, który uwalnia konflikt, jest silne eksponowanie własnych wartości, bez postawy tolerancji wobec wartości cenionych przez drugą stronę

sprawiedliwość
sprawiedliwość

w refleksji etycznej kardynalna cnota porządkująca wybory ludzkiej woli lub normatywny punkt odniesienia dla rozumu wskazującego woli prawidłowy wybór; w refleksji prawniczej kryterium dla norm prawnych, a nawet nie zawsze określany zbiór uprawnień przysługujących jednostkom lub/i grupom; w refleksji społecznej treść właściwego (pożądanego) ładu wspólnotowego, ewentualnie uwzględniająca potrzeby lub preferencje jednostki lub/i grupy; w refleksji teologicznej przymiot Boga, często ujmowanego przez prymat woli jako ten, który ustanawia natury (istoty) gatunków lub ład wszechrzeczy

wartości demokratyczne
wartości demokratyczne

przyjęty i uznany w demokracji katalog podstawowych zasad aksjologicznych, na których oparte jest sprawowanie władzy; należą do nich przede wszystkim wolność, równość, sprawiedliwość, pluralizm, tolerancja, praworządność oraz godność człowieka