Jonia matecznikiem filozofiifilozofiafilozofii

Już historyczny początek filozofii doskonale ukazuje jej ducha, dzięki czemu łatwiej zrozumieć specyfikę tekstu filozoficznego. Jak pamiętamy, historycznie pierwszym nurtem filozofii była jońska filozofia przyrody. Wybrzeża Azji Mniejszej kolonizowane były przez greckie ludy Jonów, stąd nazwa uprawianej tam filozofii.

Za pierwszego filozofa powszechnie uważa się Talesa z Miletu. Jest tak, gdyż wszyscy późniejsi myśliciele uznawali go za pioniera tego rodzaju namysłu i faktycznie byłoby trudno wskazać kogoś innego. Dotąd wszelki namysł nad rzeczywistością był silnie zakorzeniony w panującej religii, Tales zaś jako pierwszy dokonał niereligijnego wytłumaczenia sposobu funkcjonowania świata.

Tales pierwszym filozofem

R1N6bhD818v5a1

Rysunek przedstawia rzeźbę popiersia mężczyzny. Mężczyzna jest dojrzały. Na jego czole widoczne są poziome zmarszczki. Twarz mężczyzny jest owalna. Mężczyzna ma wydatny nos, wysokie czoło i wyraziste brwi. Włosy mężczyzny są krótkie, przylegają do głowy, są lekko falujące, zaczesane na twarz. Mężczyzna ma gęstą brodę i wąsy.

Do naszych czasów zachowały się w zasadzie trzy zdania wypowiedziane przez filozofa. Pierwsze: Wszystko jest pełne bogów. Oznacza to, że wszystko w świecie jest dla człowieka zaskakujące, budzi jego ciekawość. Jak bogowie, których do końca poznać nie sposób. Właśnie z tego zdziwienia rodzi się namysł filozoficzny. Drugie: Bursztyn i magnes posiadają duszę. Faktycznie, naelektryzowany bursztyn (poprzez chociażby pocieranie go) potrafi wykazać podobne do magnesu właściwości. Cytowane zdanie nie oznacza, że są to jakieś żywe przedmioty, lecz że filozof poszukiwał zasad ruchu i konkretnych właściwości przedmiotów w nich samych, a nie w woli bogów. Wreszcie trzecie: Woda stanowi archéarchéarché. Cały świat unosi się na wodzie i jest przez nią otoczony. Wszystko, co żyje, jest mokre, a usycha, gdy umiera. Wszelkie zarodki są wilgotne, zaś to, co martwe, obraca się w suchą nicość. Dziś rozważania tego rodzaju brzmieć mogą banalnie, jednak w czasach Talesowi współczesnych były wręcz rewolucją w sposobie myślenia. Utorowały racjonalny, nie tylko filozoficzny, lecz także naukowy sposób myślenia.

Anaksymander i Anaksymenes – kontynuacja szkoły jońskiej

RQKnuJCSbSTVq1

Zdjęcie przedstawia antyczną mozaikę. W okręgu ukazany jest starszy mężczyzna. Jest nagi od pasa w górę. Siedzi na krześle. W rękach trzyma duży liść.

Choć początki filozofii toną w mrokach przeszłości, pewne jest, że uczniem Talesa był Anaksymander i że pozostawił on pierwsze dzieło filozoficzne, które potomni nazwali O naturze. Jako że były to początki naukowego i filozoficznego namysłu nad światem, który jeszcze daleki był od wypracowania szczegółowych metod naukowych i drobiazgowego rozpatrywania każdego zjawiska, również Anaksymander skupił się głównie na wskazaniu arché. Wbrew nauczycielowi uznał, że musi nim być to, co nazwał apeironemapeironapeironem, „bezkresem”. Jego sposób rozumowania najlepiej ukazać na prostym przykładzie. Jeśli mamy do dyspozycji pewną ilość kamienia, to wiemy, jak duży dom jesteśmy w stanie zbudować. Dysponując pewną skończoną liczbą drewna, wiemy, jak szeroką palisadę wokół grodu wzniesiemy. Wraz z wyczerpaniem budulca nasza budowla dobiega końca. Jeśli jednak świat jest ogromny, a zmiany w nim zachodzą nieustannie, to i budulec, z którego się składa, musi być bezkresny. Dlatego też na pytanie o zasadę i praprzyczynę świata Anaksymander odpowiadał jednym słowem: bezkres. Materia tworząca rzeczywistość jest bezkresna, wszystko zaś, co jest z niej stworzone, powstaje na zasadzie wyłaniania się przeciwieństw: ciepła i zimna, miękkości i twardości, suchości i mokrości. Przeciwieństwa wyłaniają się z tej samej materii, różnicując się, a ich późniejsze, wzajemne przenikanie prowadzi do wszelkich zmian, jakie w świecie zachodzą.

RPFbRoyXLcrek

Zdjęcie przedstawia okrąg, którego krawędź stanowi Ocean. Wewnątrz znajdują się trzy kontynenty, Europa, Azja oraz Libia. Pomiędzy nimi znajduje się Morze Śródziemne i Morze Czarne.

RSwkJHom5Mllg1

Obraz przedstawia starszego mężczyznę. Jest on łysiejący. Mężczyzna ma długą brodę i wąsy. Ubrany jest w długie, obszerne szaty. Siedzi i przysłuchuje się z zaciekawieniem. Coś zapisuje.

Jońska filozofia przyrody ukazuje nam także pierwszy przykład relacji, w której uczeń wielkiego mistrza staje się nauczycielem kolejnego zdolnego filozofa. Tak jak Tales miał być nauczycielem Anaksymandra, tak też – zgodnie z przekazaną tradycją – uczniem tego ostatniego był z kolei Anaksymenes. Również on szedł drogą przez mistrza wskazaną i również w istotny sposób redefiniował jej główne założenie. Uważał bowiem, że prazasadą świata i przyczyną wszelkiego życia jest powietrze. Wszystko, co żyje, potrzebuje go do funkcjonowania, a gdy żywą istotę pozbawi się powietrza – umiera w męczarniach. Nawet konający wydaje ostatnie tchnienie, gdy jego życie dobiega kresu. Oryginalność jego myśli polega na tym, że w pewien sposób połączył stanowiska Talesa i Anaksymandra – uznał, że arché musi być konkretnym żywiołem, jednak żywioł ten musi nosić cechę przestrzennej nieskończoności, gdyż w wyobraźni Anaksymenesa powietrze wypełniało cały kosmos. Posiadało ono przy tym pewną immanentną właściwość, jaką jest sprężystość. Wraz z jego zagęszczaniem czy rozprężeniem powstają inne żywioły. Ogień jest niczym innym jak rozrzedzonym powietrzem, gdy jednak powietrze ulega stopniowemu zagęszczeniu, powstaje z niego wiatr, potem chmury, potem więc woda, a nawet ziemia i kamienie, gdy staje się coraz bardziej skondensowane.

R12wppBrNLfJy

Obraz przedstawia portret starszego mężczyzny. Ukazany jest jego prawy profil. Włosy mężczyzny wystają spod ronda kapelusza. Nos mężczyzny jest długi, lekko haczykowaty.

Jonia a charakter namysłu filozoficznego

RsSHimg46zh8I1

Zdjęcie przedstawia rzeźbę głowy mężczyzny. Jest ona wykonana z białego marmuru. Mężczyzna jest ukazany prawym profilem. Jest dojrzały. Mężczyzna ma długie, układające się włosy. Ma gęstą brodę i wąsy. Nieopodal jego głowy widać zniszczoną, starożytną monetę.

Jońscy filozofowie przyrody albo nie pisali tekstów filozoficznych, albo nie zachowały się one do naszych czasów. Wszystkie ich twierdzenia dotyczą przyrody, czyli dokładniej tej sfery ludzkiego namysłu, którą dziś z pewną rezerwą nazwalibyśmy potocznie fizyką. Ogół ich poglądów można określić jako wczesny materializm, gdyż interesowali się otaczającym nas światem, a dokładniej – materią, z jakiej jest złożony. Położyli zaledwie podwaliny pod naukowy i filozoficzny sposób rozważania świata, jeszcze nie mogąc różnicować zachodzących w nim zjawisk, wskazywać pewnych cyklicznych tendencji ani oddzielić wspomnianej materii od sił, które powodują jej przemiany. Był to dopiero zalążek naturalistycznego i tylko naturalistycznego opisu zjawisk.

R11eH4oo1MnOX1

Zdjęcie przedstawia rzeźbę głowy mężczyzny. Rzeźba jest wykonana z białego marmuru. Mężczyzna jest dojrzały. Na jego głowie widoczny jest turban. Twarz mężczyzny jest pociągła. Mężczyzna ma duży nos. Mężczyzna ma gęstą brodę i wąsy.

Dlaczego więc stwierdziliśmy na początku, że już ten pierwszy okres filozofii może nam wiele powiedzieć o specyfice tekstu filozoficznego? Odpowiedź na to pytanie jest prosta: już pierwsi filozofowie wytyczyli ten sposób myślenia, który będzie przejawiał się w całej filozofii, a zatem także w poświęconych jej tekstach, aż do dziś. Filozofia bowiem dąży do całościowego zrozumienia i opisania świata ludzkiego. Stara się go usystematyzować w spójny i zamknięty system lub koncepcję, które byłyby jednolitym światopoglądem, pozwalającym badać każdy przedmiot i każde zjawisko we wskazanych przez siebie kontekstach. Nawet jeśli tekst z zakresu filozofii ogranicza się tylko do analizy jednego przedmiotu lub zjawiska, czyni to w szerszym, całościowym kontekście. Właśnie to odróżnia go od tekstu naukowego. Tekst naukowy bada pewien wycinek rzeczywistości – w pewnych kontekstach i za pomocą metod danej nauki, ale są to badania zamknięte i ograniczone do danego przedmiotu lub zjawiska. Tekst filozoficzny natomiast dąży do poznania systematycznego i całościowego. Możemy nawet przewrotnie stwierdzić, że w takim znaczeniu wciąż poszukuje arché danej rzeczy lub zjawiska. Zatem jeszcze zanim rozwinęła się filozofia, a dzięki niej powstała jakakolwiek autonomiczna czy niezależna nauka, zasadnicze jej zręby, wyrażone później w każdym tekście filozoficznym, pojawiły się już w myśleniu jońskich filozofów przyrody.

Słownik