Przeczytaj
1. Geografia jako nauka
Geografia (obok geologii, geofizyki, geochemii i geodezji) jest jedną z nauk o Ziemi. Terminu geografia po raz pierwszy użył Eratostenes z Cyreny, grecki uczony żyjący na przełomie III i II w. p.n.e. Wyraz ten powstał z połączenia greckich słów geo – czyli „Ziemia” oraz grapho – oznaczającego „piszę, opisuję”. Geografia przez stulecia była zatem traktowana jako opisywanie Ziemi – zarówno zjawisk przyrodniczych, jak i procesów społeczno‑gospodarczych. Ze względu na olbrzymi rozwój tej nauki, wszechstronność i wielokierunkowość coraz częściej używa się terminu „nauki geograficzne”.
1.1. Przedmiot badań geografii
Współczesna geografia jest nauką badającą środowisko geograficzne, na które składają się środowisko przyrodnicze i środowisko antropogeniczne, a także wzajemne relacje między nimi: wpływ przyrody na życie i gospodarkę człowieka oraz wpływ życia i gospodarki człowieka na przyrodę. Można zatem mówić o dualizmie geografii. W systemowym ujęciu środowiska geograficznego poszczególne jego komponenty połączone są zależnościami i relacjami, tworząc związki przyczynowo‑skutkowe. Przyczynami określa się cechy, zjawiska lub procesy sprawcze, które inicjują działania, ich rezultatem są zaś skutki – inaczej konsekwencje czy następstwa.
Środowisko przyrodnicze obejmuje oddziałujące na siebie sfery (powłoki, geosfery).
powłoki | geosfery | podział geosfer | |
magnetosfera – strefa, w której wyraźnie zaznacza się oddziaływanie ziemskiego pola magnetycznego; obejmuje wszystkie sfery i sięga w przestrzeń kosmiczną | epigeosfera – zewnętrzna powłoka Ziemi; pogranicze atmosfery, hydrosfery i litosfery, dokąd sięga działalność człowieka (do 10‑11 km w głąb Ziemi i 25‑30 km nad Ziemią) | ||
gazowa | atmosfera | zewnętrzne (nad powierzchnią planety) | |
wodna | hydrosfera | ||
organizmów | biosfera | ||
glebowa | pedosfera | ||
skalna | litosfera astenosfera mezosfera barysfera | wewnętrzne (pod powierzchnią planety) | |
Natomiast antroposfera to sfera życia i działalności człowieka, uwzględniająca zarówno elementy materialne, jak i niematerialne (normy społeczne, wierzenia, język, dorobek kulturalny).
1.2. Główne dyscypliny geograficzne
Ze względu na treść geografia (nauki geograficzne) dzieli się na część fizyczną i społeczno‑ekonomiczną (inaczej: geografia społeczno‑gospodarcza, geografia gospodarcza, geografia ekonomiczna, geografia człowieka, antropogeografia).
Geografia fizyczna bada naturalne składniki przestrzeni geograficznej oraz zajmuje się oceną i analizowaniem zakresu zmian zachodzących w środowisku. Geografia społeczno‑ekonomiczna (społeczno‑gospodarcza, ekonomiczna, człowieka, antropogeografia) zajmuje się natomiast badaniem i opisywaniem gospodarczej, politycznej i społecznej działalności człowieka, jej uwarunkowaniami – również przyrodniczymi – oraz jej wpływem na środowisko przyrodnicze.
Inny podział nauk geograficznych – ze względu na obszar badań – pozwala wyróżnić geografię regionalną i geografię ogólną (kompleksową). Geografia regionalna zajmuje się badaniem w sposób całościowy zjawisk przyrodniczych i społeczno‑gospodarczych występujących w określonym regionie geograficznym (np. kontynencie, krainie geograficznej, państwie, województwie, gminie, mieście itp.). Geografia ogólna bada zjawiska przyrodnicze i społeczno‑gospodarcze w skali globalnej.
Do głównych nauk pomocniczych geografii należą: kartografia (nauka o mapach), geografia matematyczna (związana z obliczeniami astronomicznymi), historia geografii (związana z rozwojem geografii jako nauki, rozwojem myśli i osiągnięciami geograficznymi), geografia historyczna (bada środowisko geograficzne w przeszłości), geografia archeologiczna (bada historię środowiska antropogenicznego – po pojawieniu się człowieka na Ziemi), paleogeografia (bada środowisko przyrodnicze przed pojawieniem się człowieka).
W poniższej tabeli przedstawiono główne dyscypliny nauk geograficznych, których treści poruszysz na lekcjach geografii w liceum lub technikum. Zanim jednak pogłębisz swoją wiedzę na temat poszczególnych sfer Ziemi, poznasz podstawowe informacje dotyczące nauk pomocniczych geografii, tj. historii geografii i kartografii. Pozwoli Ci to lepiej zrozumieć istotę nauk geograficznych.
Sfery Ziemi | Dyscypliny nauk geograficznych |
|---|---|
atmosfera | meteorologia (nauka o pogodzie) |
klimatologia (nauka o klimacie) | |
hydrosfera | hydrologia (nauka o wodach lądowych) |
oceanografia (nauka o wodach oceanicznych i morskich) | |
litosfera | geomorfologia (nauka o procesach kształtujących powierzchnię Ziemi) |
pedosfera | geografia gleb |
biosfera | biogeografia (nauka o organizmach żywych) |
epigeosfera | geografia fizyczna ogólna |
geografia fizyczna regionalna (w tym Polski) | |
antroposfera | geografia ludności |
geografia osadnictwa | |
geografia polityczna | |
geografia rolnictwa | |
geografia przemysłu | |
geografia usług | |
geografia ekonomiczna ogólna | |
geografia ekonomiczna regionalna |
-
główne dyscypliny[br] nauk geograficznych,[br] których treści poruszysz[br] na lekcjach geografii w liceum lub technikum
-
meteorologia[br] (nauka o pogodzie)
-
klimatologia[br] (nauka o klimacie)
-
hydrologia[br] (nauka o wodach[br] lądowych)
-
oceanografia[br] (nauka o wodach[br] oceanicznych i morskich)
-
geomorfologia[br] (nauka o procesach[br] kształtujących powierzchnię Ziemi)
-
geografia gleb
-
biogeografia[br] (nauka o organizmach żywych)
-
geografia fizyczna ogólna
-
geografia fizyczna regionalna[br] (w tym Polski)
-
geografia ludności
-
geografia osadnictwa
-
geografia polityczna
-
geografia rolnictwa
-
geografia przemysłu
-
geografia usług
-
geografia ekonomiczna[br] ogólna
-
geografia ekonomiczna[br] regionalna
-
Ponieważ geografia korzysta z dorobku wielu innych nauk (nie tylko nauk o Ziemi, ale także szeroko rozumianych nauk przyrodniczych, społecznych, technicznych, rolniczych, matematyki czy statystyki), przyjmuje się, że jest to nauka interdyscyplinarna.
2. Rozwój nauk geograficznych (krótka historia geografii)
- Człowiek od zarania dziejów dążył do poznania świata, co wynikało z potrzeby poszukiwania nowych terenów (celem zbieractwa i łowiectwa), rozwoju handlu i żądzy podbojów.
- Mapa małego fragmentu Mezopotamii - pochodząca z III tysiąclecia p.n.e. - wykonana na glinianej tabliczce.
- Mapa wówczas znanego świata - pochodząca z Babilonu z ok. 600 r. p.n.e. - wykonana również na glinianej tabliczce.
- Fenicjanie rozpoczęli odkrywanie pozaeuropejskich lądów – ok. 600 r. p.n.e. opłynęli Afrykę.
- Geografia ukształtowała się w starożytnej Grecji dzięki podróżom, opisywaniu zjawisk natury, ludzi i zwyczajów.
- VIII w. p.n.e. - Homer - mówił o płaskiej Ziemi otoczonej wodami.
- VI w. p.n.e. - Anaksymander - mówił o Ziemi mającej kształt walca otoczonego wodami.
- VI w. p.n.e. – szkoła Pitagorasa - hipoteza, że Ziemia jest kulą,
- V w. p.n.e. - Herodot - nazywany “ojcem historii i geografii”, w swojej książce pt. “Dzieje” zwarł bogate opisy swoich licznych podróży.
- IV w. p.n.e. - Arystoteles - podał dowody na to, że Ziemia jest kulą; uważał jest jest ona nieruchoma i znajduje się w centrum Wszechświata.
- III w. p.n.e. – Arystarch z Samos – hipoteza heliocentryczna.
- II w. p.n.e. - Eratostenes z Cyreny – obliczył obwód Ziemi.
- II w. p.n.e. - Hipparch – stworzył podstawy kartografii i astronomiczne podstawy współrzędnych geograficznych.
- II w. p.n.e. – Krates z Mallos – skonstruował pierwszy globus.
- I w p.n.e./I w. n.e. - Strabon - był autorem obszernej pracy (17 ksiąg) „Geographiká”, w której zawarł informacje dotyczące krajów, zwyczajów i podstawowych pojęć geograficznych.
- II w. n.e. – Ptolemeusz – w swoim dziele “Wstęp do geografii” zawarł podstawy kartografii, stworzył także wykaz 8 tys. miejscowości, w którym znalazła się np. Calisia (prawdopodobnie Kalisz),
- IV w. n.e. - Aleksander III Macedoński - dokonał znacznego osiągnięcia, ponieważ dotarł z Persji (dzisiejszy Iran) do Indii.
- Rzymianie podbili Grecję i przejęli ich dorobek naukowy, m.in. w zakresie geografii; do dziś są uważani za twórców geografii stosowanej i politycznej
W średniowieczu dorobek ten poszerzali głównie Arabowie i Chińczycy, głównie w zakresie opis krajów i ludów na użytek podróżników i w celu wymiany handlowej. Poznali oni Europę, zachodnią i południową Azję oraz północną Afrykę. Dorobek Europejczyków był znikomy, ze względu na rozpowszechnienie się chrześcijaństwa i jego dogmatów.
- VIII w. - Beatus z Kastylii - twórca map “Mappa mundi” – w układzie O-T, zgodnych z nauczaniem Kościoła.
- XII w. - Al Idrisi - wykonał wielką mapę ogólnogeograficzną dotychczas poznanego świata.
- Wielu żeglarzy i kartografów włoskich i katalońskich tworzyło portolany, czyli mapy obrazujące tereny morskie i lądowe położone blisko linii brzegowej.
- IX-X w.Wikingowie (skandynawscy wojownicy i grabieżcy) – dopłynęli do Grenlandii i Labradoru.
- XIII w. - Marco Polo – dotarł drogą lądową z Wenecji na Daleki Wschód, a wrócił drogą morską.
Dzięki wielkim wyprawom w renesansie nastąpiło wówczas odrodzenie nauk geograficznych.
Przyczyny odkryć geograficznych: chęć zysku (pozyskanie złota i srebra), chęć odkrycia nowej drogi do Indii (przyprawy, pachnidła, tkaniny i egzotyczne owoce), kryzys ekonomiczny hiszpańskiej i portugalskiej szlachty.
- 1488 r. - Bartolomeu Diaz - dopłynął z Portugalii do Przylądka Dobrej Nadziei w Afryce.
- 1492 r. - Krzysztof Kolumb - Włoch, który płynął w służbie króla Hiszpanii na zachód w celu dotarcia
do Indii od wschodu; dopłynął na Bahamy, Jamajkę, Trynidad i Honduras; miejscową ludność nazwał Indianami. - 1498 r. - Vasco da Gamma - Portugalczyk, który dopłynął do Indii, okrążając Afrykę.
- 1501 r. - Amerigo Vespucci - Włoch, który zbadał i opisał wyprawy Kolumba; od jego imienia pochodzi nazwa Ameryka.
- 1519-1522 r. - Ferdynand Magellan - Portugalczyk, który opłynął Ziemię dookoła, jednak zmarł na Filipinach zaatakowany przez tubylców, podróż dokończył Juan Sebastian Elcano.
- 1606 r. - Willem Janszoon - Holender, który jako pierwszy Europejczyk dopłynął do Australii; opracował także globus i wiele map.
Skutki wielkich odkryć geograficznych
Osiągnięcia meteorologiczne:
- 1592 r. - Galileusz skonstruował pierwszy termometr.
- 1725 r. - Fahrenheit skonstruował pierwszy termometr rtęciowy.
- W połowie XVIII w. Celsjusz zaproponował skalę temperatury.
- 1643 r. - E. Torricelli wynalazł barometr.
W renesansie nastąpił znaczny rozwój kartografii, głównie wśród Holendrów.
- XVI w. - Merkator - opracował wiele dokładnych - jak na tamte czasy - map świata, jest twórcą idei atlasu, jest także twórcą odwzorowania równokątnego.
- XVI w. - Ortelius - wydał pierwszy w historii atlas pt. „Theatrum orbis terrarum”
- XVII w. - Bleu (syna Janszoona) - skonstruował atlasy geograficzne i ścienną mapę świata.
W połowie XVIII w. charakter wypraw uległ zmianie. Oprócz odkrywania nowych lądów i korzystania z ich bogactw podróżnicy chcieli poznać, zrozumieć i opisać to, co odkryli.
- XVII w. - Fabian Bellingshausen - dotarł do wybrzeży Antarktydy.
- XVIII w. - James Cook - Brytyjczyk, który trzykrotnie opłynął Ziemię, odkrywając wiele wysp na Pacyfiku, wyspy Nowej Zelandii, zbadał wschodnią Australię i północno-zachodnie wybrzeże Ameryki Północnej. Zginął na Hawajach.
- XIX w. - Dawid Livingstone i Henry Stanley - Brytyjczycy - zbadali Afrykę i opisali wnętrze Afryki, zwłaszcza jej zachodniej połowy. Ostatni z nich odkrył źródła Nilu.
W połowie XIX w. rozwinął się system nauk geograficznych, głównie dzięki dwóm niemieckim prekursorom: Alexandrowi von Humboldtowi (1769–1859) i Karolowi Ritterowi (1779–1859). Wyklarował się wówczas podział na geografię fizyczną i społeczno-ekonomiczną, a z czasem rozwinęły się szczegółowe dyscypliny geograficzne.
- Humboldt - prekursor geografii fizycznej. Jest m.in. twórcą koncepcji strefowości roślinnej.
- Ritter - prekursor geografii społeczno-ekonomicznej. Badał związki przyrody i działalności człowieka.
James Hutton w XVIII w. stworzył założenia aktualizmu geologicznego - “teraźniejszość jest kluczem do przeszłości”. Rozwinięte zostały one później przez Charlesa Lyella w XIX w.
, XIX-XX w.- 1884 r. - ustanowiono południk zerowy.
- 1912 r. - Alfred Wegener - stworzył podwaliny teorii tektoniki płyt litosfery.
- 1960 r. - umieszczono na orbicie pierwszego satelitę meteorologicznego.
Dalsze odkrycia geograficzne.
- 1895 r. - L. Christiansen, C. Borchgrevink - dotarli na Antarktydę.
- 1909 r. - Robert Edwin Peary - zdobycie bieguna północnego (później odkryto, że był on bardzo blisko bieguna, lecz nie dotarł do niego).
- 1911 r. - Roald Amundsen - zdobycie bieguna południowego.
- 1953 r. - Edmund Hillary, Tenzing Norgay - zdobyli Mount Everest.
- 1960 r. - Jacques Piccard, Don Walsh - dotarli do dna Rowu Mariańskiego.
- 1961 r. - Jurij Gagarin - pierwszy człowiek w kosmosie.
Średniowiecze
- XII w. - Gall Anonim - pierwsze opisy ziem polskich.
- XV w. - Jan z Głogowa - nauczanie astronomii na Akademii Krakowskiej.
- XV w. - Jan Długosz - pierwszy systematyczny opis Polski Chorographia Regni Poloniae.
- XV w. - Mikołaj z Kuzy - stworzył pełną mapę Polski i krajów ościennych.
Nowożytność - następował dalszy rozwój Akademii Krakowskiej
- XVI w. - Jan ze Stobnicy - geografia prowadzona w ramach filozofii przyrody.
- 1510 r. - skonstruowano Globus Jagielloński – jeden z najstarszych przedstawiających Amerykę Południową jako odrębny kontynent.
- 1526 r. - Benedykt Wapowski - stworzył dokładną - jak na tamte czasy - mapę Polski.
- 1543 r. - Mikołaj Kopernik - ogłoszenie teorii heliocentrycznej.
- 1642 r. - Stanisław Pudłowski - określił współrzędne geograficzne Krakowa.
- 1740 r. - Władysław Łubieński - wprowadził do polskiej literatury termin “geografia”.
Okres zaborów i dzieje najnowsze
- 1806 r. - Stanisław Staszic - stworzył dzieło pt.: “O ziemiorództwie Karpatów i innych gór i równin Polski”.
- 1849 r. - powstawała pierwsza katedra geografii UJ (pierwszą katedrę geografii na świecie założył Karol Ritter w Berlinie w 1882 r.).
- 1849 r. - Wincenty Pol - został pierwszy profesorem geografii w Polsce.
- Na przełomie XIX i XX w. Eugeniusz Romer, Stanisław Staszic i Hugo Kołłątaj opracowali zagadnienia klimatyczne, geologiczne i ekonomiczne Polski.
- W XX w. pierwsze podręczniki do geografii napisali: J. Śniadecki, M. Rudzki i W. Nałkowski, natomiast dokładne mapy i atlasy opracowali: J. Lelewel i E. Romer. Ten ostatni zasłynął również jako twórca barw hipsometrycznych na mapach fizycznych.
- Bardzo ważne zasługi dla geografii mają także: J. Kondracki, A. Dylikowa, M. Klimaszewski, A., Wrzosek, L. Starkel, B. Obrębska-Starklowa, A. Jelonek.
- W 1918 roku powstało Polskie Towarzystwo Geograficzne.
- W 1953 roku rozpoczął funkcjonowanie Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania Polskiej Akademii Nauk.
Udział Polaków w badaniach świata
- Ameryka Południowa - badał ją Ignacy Domeyko.
- Australia - badał ją Paweł Edmund Strzelecki.
- Afryka - badał ją Antoni Rehman.
- Antarktyka - badali ją Henryk Arctowski i Antoni Dobrowolski.
- Azja - badali ją: Jan Czerski, Aleksander Czekanowski, Benedykt Dybowski (zasłynął w badaniach Bajkału), Wacław Sieroszewski.
Dzieje najstarsze
- Człowiek od zarania dziejów dążył do poznania świata, co wynikało z potrzeby poszukiwania nowych terenów (celem zbieractwa i łowiectwa), rozwoju handlu i żądzy podbojów.
- Fenicjanie rozpoczęli odkrywanie pozaeuropejskich lądów – ok. 600 r. p.n.e. opłynęli Afrykę.
- Geografia ukształtowała się w starożytnej Grecji dzięki podróżom, opisywaniu zjawisk natury, ludzi i zwyczajów.
- VIII w. p.n.e. – Homer – mówił o płaskiej Ziemi otoczonej wodami.
- VI w. p.n.e. – Anaksymander – mówił o Ziemi mającej kształt walca otoczonego wodami.
- VI w. p.n.e. – szkoła Pitagorasa – hipoteza, że Ziemia jest kulą.
- V w. p.n.e. – Herodot – nazywany „ojcem historii i geografii”, w Dziejach zawarł bogate opisy swoich licznych podróży.
- IV w. p.n.e. – Arystoteles – podał dowody na to, że Ziemia jest kulą; uważał, że jest ona nieruchoma i znajduje się w centrum Wszechświata.
- III w. p.n.e. – Arystarch z Samos – hipoteza heliocentryczna.
- II w. p.n.e. – Eratostenes z Cyreny – obliczył obwód Ziemi.
- II w. p.n.e. – Hipparch – stworzył podstawy kartografii i astronomiczne podstawy współrzędnych geograficznych.
- II w. p.n.e. – Krates z Mallos – skonstruował pierwszy globus.
- I w. p.n.e./I w. n.e. – Strabon – był autorem obszernej pracy (17 ksiąg) Geographiká, w której zawarł informacje dotyczące krajów, zwyczajów i podstawowych pojęć geograficznych.
- II w. n.e. – Ptolemeusz – w swoim dziele Wstęp do geografii zawarł podstawy kartografii, stworzył także wykaz 8 tys. miejscowości, w którym znalazła się np. Calisia (prawdopodobnie Kalisz).
- IV w. n.e. – Aleksander III Macedoński – dokonał znacznego osiągnięcia, ponieważ dotarł z Persji (dzisiejszy Iran) do Indii.
- Rzymianie podbili Grecję i przejęli dorobek naukowy Greków, m.in. w zakresie geografii; do dziś są uważani za twórców geografii stosowanej i politycznej.
- VIII w. – Beatus z Kastylii – twórca map Mappa mundi – w układzie O-T, zgodnych z nauczaniem Kościoła.
- XII w. – Al-Idrisi – wykonał wielką mapę ogólnogeograficzną dotychczas poznanego świata.
- Wielu żeglarzy i kartografów włoskich i katalońskich tworzyło portolany, czyli mapy obrazujące tereny morskie i lądowe położone blisko linii brzegowej.
- IX–X w. – wikingowie (skandynawscy wojownicy i grabieżcy) – dopłynęli do Grenlandii i Labradoru.
- XIII w. – Marco Polo – dotarł drogą lądową z Wenecji na Daleki Wschód, a wrócił drogą morską.
- 1488 r. – Bartolomeu Diaz – dopłynął z Portugalii do Przylądka Dobrej Nadziei w Afryce.
- 1492 r. – Krzysztof Kolumb – Włoch, który płynął w służbie króla Hiszpanii na zachód w celu dotarcia do Indii od wschodu; dopłynął na Bahamy, Jamajkę, Trynidad i Honduras; miejscową ludność nazwał Indianami.
- 1498 r. – Vasco da Gama – Portugalczyk, który dopłynął do Indii, okrążając Afrykę.
- 1501 r. – Amerigo Vespucci – Włoch, który zbadał i opisał wyprawy Kolumba; od jego imienia pochodzi nazwa Ameryka.
- 1519–1522 r. – Ferdynand Magellan – Portugalczyk, który opłynął Ziemię dookoła, jednak zginął na Filipinach zaatakowany przez tubylców, podróż dokończył Juan Sebastian Elcano.
- 1606 r. – Willem Janszoon – Holender, który jako pierwszy Europejczyk dopłynął do Australii; opracował także globus i wiele map.
- 1592 r. – Galileusz skonstruował pierwszy termometr.
- 1725 r. – Fahrenheit skonstruował pierwszy termometr rtęciowy.
- W połowie XVIII w. Celsjusz zaproponował skalę temperatury.
- 1643 r. – E. Torricelli wynalazł barometr.
- XVI w. – Merkator – opracował wiele dokładnych jak na tamte czasy map świata, jest twórcą idei atlasu, jest także twórcą odwzorowania równokątnego.
- XVI w. – Ortelius – wydał pierwszy w historii atlas pt. Theatrum orbis terrarum.
- XVII w. – Bleu (syna Janszoona) – skonstruował atlasy geograficzne i ścienną mapę świata.
- XVII w. – Fabian Bellingshausen – dotarł do wybrzeży Antarktydy.
- XVIII w. – James Cook – Brytyjczyk, który trzykrotnie opłynął Ziemię, odkrywając wiele wysp na Pacyfiku, wyspy Nowej Zelandii, zbadał wschodnią Australię i północno-zachodnie wybrzeże Ameryki Północnej. Zginął na Hawajach.
- XIX w. – David Livingstone i Henry Stanley – Brytyjczycy – zbadali Afrykę i opisali wnętrze Afryki, zwłaszcza jej zachodniej połowy. Ostatni z nich odkrył źródła Nilu.
- Humboldt – prekursor geografii fizycznej. Jest m.in. twórcą koncepcji strefowości roślinnej.
- Ritter – prekursor geografii społeczno-ekonomicznej. Badał związki przyrody i działalności człowieka.
- 1884 r. – ustanowiono południk zerowy.
- 1912 r. – Alfred Wegener – stworzył podwaliny teorii tektoniki płyt litosfery.
- 1960 r. – umieszczono na orbicie pierwszego satelitę meteorologicznego.
- 1895 r. – L. Christiansen, C. Borchgrevink – dotarli na Antarktydę.
- 1909 r. – Robert Edwin Peary – zdobycie bieguna północnego (później odkryto, że był on bardzo blisko bieguna, lecz nie dotarł do niego).
- 1911 r. – Roald Amundsen – zdobycie bieguna południowego.
- 1953 r. – Edmund Hillary, Tenzing Norgay – zdobyli Mount Everest.
- 1960 r. – Jacques Piccard, Don Walsh – dotarli do dna Rowu Mariańskiego.
- 1961 r. – Jurij Gagarin – pierwszy człowiek w kosmosie.
- XII w. – Gall Anonim – pierwsze opisy ziem polskich.
- XV w. – Jan z Głogowa – nauczanie astronomii na Akademii Krakowskiej.
- XV w. – Jan Długosz – pierwszy systematyczny opis Polski Chorographia Regni Poloniae.
- XV w. – Mikołaj z Kuzy – stworzył pełną mapę Polski i krajów ościennych.
- XVI w. – Jan ze Stobnicy – geografia prowadzona w ramach filozofii przyrody.
- 1510 r. – skonstruowano Globus Jagielloński – jeden z najstarszych przedstawiających Amerykę Południową jako odrębny kontynent.
- 1526 r. – Benedykt Wapowski – stworzył dokładną jak na tamte czasy mapę Polski.
- 1543 r. – Mikołaj Kopernik – ogłoszenie teorii heliocentrycznej.
- 1642 r. – Stanisław Pudłowski – określił współrzędne geograficzne Krakowa.
- 1740 r. – Władysław Łubieński – wprowadził do polskiej literatury termin „geografia”.
- 1806 r. – Stanisław Staszic – stworzył dzieło pt. O ziemiorództwie Karpatów i innych gór i równin Polski.
- 1849 r. – powstawała pierwsza katedra geografii UJ (pierwszą katedrę geografii na świecie założył Karol Ritter w Berlinie w 1820 r.).
- 1849 r. – Wincenty Pol – został pierwszy profesorem geografii w Polsce.
- Na przełomie XIX i XX w. Eugeniusz Romer, Stanisław Staszic i Hugo Kołłątaj opracowali zagadnienia klimatyczne, geologiczne i ekonomiczne Polski.
- W XX w. pierwsze podręczniki do geografii napisali J. Śniadecki, M. Rudzki i W. Nałkowski, natomiast dokładne mapy i atlasy opracowali: J. Lelewel i E. Romer. Ten ostatni zasłynął również jako twórca barw hipsometrycznych na mapach fizycznych.
- Bardzo ważne zasługi dla geografii mają także: J. Kondracki, A. Dylikowa, M. Klimaszewski, A. Wrzosek, L. Starkel, B. Obrębska-Starklowa, A. Jelonek.
- W 1918 r. powstało Polskie Towarzystwo Geograficzne.
- W 1953 r. rozpoczął funkcjonowanie Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania Polskiej Akademii Nauk.
- Ameryka Południowa – badał ją Ignacy Domeyko.
- Australia – badał ją Paweł Edmund Strzelecki.
- Afryka – badał ją Antoni Rehman.
- Antarktyda – badali ją Henryk Arctowski i Antoni Dobrowolski.
- Azja – badali ją: Jan Czerski, Aleksander Czekanowski, Benedykt Dybowski (zasłynął w badaniach Bajkału), Wacław Sieroszewski.
Starożytność
Średniowiecze
W średniowieczu dorobek ten poszerzali głównie Arabowie i Chińczycy, głównie w zakresie opisu krajów i ludów na użytek podróżników i w celu wymiany handlowej. Poznali oni Europę, zachodnią i południową Azję oraz północną Afrykę. Dorobek Europejczyków był znikomy ze względu na rozpowszechnienie się chrześcijaństwa i jego dogmatów.
Okres wielkich odkryć geograficznych
Dzięki wielkim wyprawom w renesansie nastąpiło odrodzenie nauk geograficznych.
Przyczyny odkryć geograficznych: chęć zysku (pozyskanie złota i srebra), chęć odkrycia nowej drogi do Indii (przyprawy, pachnidła, tkaniny i egzotyczne owoce), kryzys ekonomiczny hiszpańskiej i portugalskiej szlachty.
Osiągnięcia meteorologiczne:
W renesansie nastąpił znaczny rozwój kartografii, głównie wśród Holendrów.
XVII–XIX w.
W połowie XVIII w. charakter wypraw uległ zmianie. Oprócz odkrywania nowych lądów i korzystania z ich bogactw podróżnicy chcieli poznać, zrozumieć i opisać to, co odkryli.
W połowie XIX w. rozwinął się system nauk geograficznych, głównie dzięki dwóm niemieckim prekursorom: Alexandrowi von Humboldtowi (1769–1859) i Karolowi Ritterowi (1779–1859). Wyklarował się wówczas podział na geografię fizyczną i społeczno-ekonomiczną, a z czasem rozwinęły się szczegółowe dyscypliny geograficzne.
James Hutton w XVIII w. stworzył założenia aktualizmu geologicznego – „teraźniejszość jest kluczem do przeszłości”. Rozwinięte zostały one później przez Charlesa Lyella w XIX w.
XIX–XX w.
Dalsze odkrycia geograficzne:
Polacy a historia geografii
Średniowiecze
Nowożytność – następował dalszy rozwój Akademii Krakowskiej.
Okres zaborów i dzieje najnowsze
Udział Polaków w badaniach świata:
3. Metody pozyskiwania i źródła informacji geograficznej
Źródła wiedzy geograficznej odpowiadają stosowanej metodzie badań. W literaturze fachowej obowiązuje podział na metody bezpośrednie, inaczej zwane terenowymi, oraz metody pośrednie, określane również jako kameralne.
Inny podział źródeł informacji geograficznej opiera się na ich formie. Wyróżnia się źródła:
kartograficzne, np. mapy, atlasy, plany,
graficzne, np. zdjęcia (w tym lotnicze i satelitarne), rysunki, schematy, profile, przekroje, blokdiagramyblokdiagramy,
trójwymiarowe, np. modele, okazy (np. skał),
liczbowe, np. dane statystyczne, wykresy, diagramy,
multimedialne, np. programy i aplikacje komputerowe, filmy,
tekstowe, np. opisy w podręcznikach, monografiach, czasopismach, artykułach i encyklopediach,
elektroniczne, np. bazy danych internetowych, strony internetowe (w tym geoportale), systemy informacji geograficznej,
bezpośrednie – podróże.
Wybrane źródła informacji geograficznej
Metody badań geograficznych można podzielić na ilościowe i jakościowe.
Metody ilościowe | Metody jakościowe |
|---|---|
Metody ilościowe to takie, za pomocą których określa się wielkość danego zjawiska. Metoda ilościowa ma na celu odpowiedź na pytanie „ile”, więc opisuje zjawiska za pomocą liczb. Takimi metodami są pomiary, sondaże, ankiety, prezentacje, wykresy, tabele ilościowe. Podczas konstrukcji ankiety powinno się zwrócić uwagę na zawarcie w niej głównie pytań zamkniętych. Powinny mieć one dobór losowy i być wykonane na dużej próbie badawczej. Są zwykle obiektywne. | Metody jakościowe to metody posługujące się danymi opisowymi, które stanowią podstawę do wyjaśnienia mechanizmu danego zjawiska i pogłębienia wiedzy o zjawiskach poznanych metodami ilościowymi. Metoda jakościowa ma na celu odpowiedź na pytanie „dlaczego” oraz „jak” zachodzi dane zjawisko. Zatem metodyka jakościowa posługuje się wszelkimi opisami, analizami, modelami i symulacjami. Przykładem mogą być ankiety, w których zawarte są głównie pytania otwarte. Przeprowadza się je na małej próbie, mają częściej charakter subiektywny. |
Metody prezentacji (formy przekazu) informacji geograficznej są zarazem źródłami informacji geograficznej, ponieważ możemy być zarówno ich twórcami, jak i odbiorcami. Najprostszą metodą prezentacji informacji geograficznej jest po prostu opis.
4. Przedstawianie danych liczbowych
W geografii bardzo często mamy do czynienia z danymi liczbowymi. Najczęściej przedstawia się je:
w formie opisu,
w tabeli,
na wykresie lub diagramie,
na schemacie/rysunku,
na mapie.
Opis
Zapoznaj się z tekstem źródłowym, a następnie porównaj odsetek Katalończyków w Hiszpanii i Szkotów w Wielkiej Brytanii w 2018 r.
W niektórych państwach Europy zwiększa się samoidentyfikacja subnarodowa (własna) kosztem tożsamości narodowej. Lokalne sondaże wykazały, że w latach 2010–2018 wzrósł z 20 do 28% udział respondentów w Katalonii określających się jako Katalończycy, ale jednocześnie jako Hiszpanie. Spadł natomiast odsetek odpowiedzi „jestem Katalończykiem i Hiszpanem” (z 38 do 33%). W Szkocji zaobserwowano podobny trend, ale był on mniej wyraźny. W latach 2012–2018 nieznacznie zwiększył się odsetek populacji określającej się jako Szkoci, ale nie jako Brytyjczycy (z 23 do 24%). Z kolei zmalał z 28 do 23% odsetek osób identyfikujących się jako Szkoci i Brytyjczycy
.
Indeks górny Źródło: Geografia świata. Regiony, J. Makowski, T. Wites (red.), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2020. Indeks górny koniecŹródło: Geografia świata. Regiony, J. Makowski, T. Wites (red.), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2020.
Tabela
Przeanalizuj dane zawarte w poniższej tabeli, a następnie wymień trzy województwa o największej dynamice różnicy między medianą wieku mieszkańców miast i wsi w latach 2000–2018.
Wykres
Wykres to graficzne przedstawienie zależności między danymi w przyjętym układzie współrzędnych (prostokątnych lub biegunowych). Najczęściej stosuje się wykresy liniowe, słupkowe i kropkowe. Czasem można spotkać się z wykresem warstwowym, będącym modyfikacją wykresu liniowego o kilku seriach danych. Jeżeli przedstawiają wartości względne wyrażone w procentach, które łącznie – na przykład na jednym słupku – dają wartość 100%, wówczas mówimy o wykresach skumulowanych. Jeżeli na jednym wykresie przedstawione są przynajmniej dwie serie danych zaprezentowanych w różnych formach, np. jedna seria za pomocą słupków, a druga – za pomocą linii, wówczas mówimy o wykresie złożonym.
Diagram
Diagram natomiast to figura geometryczna, której wielkość (ewentualnie powierzchnia lub objętość) są proporcjonalne do przedstawianych wartości statystycznych. Najczęściej spotykamy diagramy kołowe. Ich modyfikacją są diagramy pierścieniowe. Charakterystycznym typem diagramu jest diagram segmentowy, który stanowi najczęściej kwadrat podzielony na 100 mniejszych. Obrazuje on strukturę danego zjawiska (w procentach).
Rozpoznaj typ każdego z poniższych wykresów i diagramów.
Schematy i rysunki
Spośród poniższych rodzajów powierzchni wybierz tę, która odbija promieniowanie słoneczne w największym stopniu.
Spośród opisanych rodzajów powierzchni wybierz tę, która odbija promieniowanie słoneczne w największym stopniu.
Mapom poświęcony jest osobny materiał – Mapy, zdjęcia lotnicze i satelitarne, GPSMapy, zdjęcia lotnicze i satelitarne, GPS.
Słownik
wykres przedstawiający fragment skorupy ziemskiej; w perspektywie prezentuje ukształtowanie terenu oraz budowę geologiczną