Czym jest egzystencjalizm?

R1afWN3zSdkwC1

Obraz przedstawia dojrzałego mężczyznę. Mężczyzna ma bujne włosy, szczupłą twarz, ubrany jest w surdut i koszulę ze stójką. Stoi oparty o wysoki pulpit, na którym położone są kartki papieru. Mężczyzna trzyma w ręku gęsie pióro.

EgzystencjalizmegzystencjalizmEgzystencjalizm, jako ruch w literaturze i filozofii, narodził się około połowy XIX wieku i był jednym z ich głównych nurtów w wieku XX. Opierał się na przekonaniu o wyczerpaniu się sił żywotnych naszej kultury, zmierzchu cywilizacji i kresie filozofii. Przemiany społeczne, ekonomiczne i wielkie wydarzenia historyczne, jakie miały miejsce, dodatkowo wzmacniały kreowaną przez niego postawę. Tragedia pierwszej wojny światowej, niepokoje towarzyszące dwudziestoleciu międzywojennemu, potworność drugiej wojny światowej oraz napięcia ogólnoświatowe, które pojawiły się jako jej następstwa – to wszystko dodatkowo potęgowało poczucie osamotnienia, niepewności własnego losu, absurdu własnej egzystencji. Egzystencjalizm – jak wskazuje sama jego nazwa – odnosił się bowiem do rozważań na temat ludzkiej egzystencji, którym towarzyszył pesymizm i niepokój. Nie stanowił przy tym nurtu jednorodnego, ani w literaturze, ani w filozofii. Niektórzy myśliciele i literaci starali się znajdować pozytywne rozwiązania dotyczące naszego losu i niepewności jutra, inna zaniechali tych wysiłków beznamiętnie zgadzając się, że zasadniczo w szerszej perspektywie życie nie ma sensu. Jedni, wbrew wszystkiemu, pokładali nadzieję w Bogu i wierzyli w jego opiekę, inni popadali w ateizm, nie wierząc, że świat, który dotyka tak straszny los, mógł być stworzony przez jakiegokolwiek Boga.

Jednak jakie znaczenie ma dla zarysowanego wyżej nurtu filozofia Pascala? Czy faktycznie można twierdzić, że już w wieku XVII, gdy bez reszty dominowało optymistyczne podejście względem świata, człowieka i nauki, stworzył on intelektualne podwaliny pod niejednorodny nurt egzystencjalizmu?

Co głosił Pascal?

R1duWQtT5NZ5T1

Obraz przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Mężczyzna ma owalną twarz. Jego włosy są długie, nieco falujące. Mężczyzna ma lekko garbaty nos. Ubrany jest w ciemną szatę. Pod szyją ma duży, biały kołnierz.

Gdy Pascal wykładał główne założenia swojej filozofii, odrodzenie było już epoką dojrzałą, która odesłała do lamusa światopogląd wieków średnich. ScholastykascholastykaScholastyka, która wszelkie rozważania filozoficzne podporządkowała zagadnieniom teologiiteologiateologii, wzgardzając „życiem doczesnym” i skupiając się jedynie na zagadnieniach „życia wiecznego”, jawiła się jako anachronizm, który udało się skutecznie przezwyciężyć. Renesans na powrót umieścił człowieka w centrum swoich rozważań. Pragnął zgłębić jego istotę, rozwijać naukowe spojrzenie na świat, w jakim przyszło człowiekowi żyć, a także uczynić ludzi szczęśliwymi już „tutaj”, w życiu doczesnym. Co prawda zagadnienia teologiczne, prawdy i dogmaty wiary, rozważania o istocie Boga, nadal jawiły się jako ważne i niezbędne, jednak tym razem uchodziły za tak samo ważne, jak nauka świecka, codzienne życie człowieka czy kwestie jego „ziemskiej” pomyślności.

Sprawiało to jednak, że pomiędzy tymi dwoma porządkami należało na nowo poukładać wszelkie relacje, zaś wielu myślicieli pokusiło się o własne, bardzo oryginalne rozwiązania tego zagadnienia. Nie inaczej było z Pascalem, który zasłynął jako wybitny matematyk (zwłaszcza w badaniach z zakresu teorii prawdopodobieństwa) i fizyk (głównie z badań nad zagadnieniem ciśnienia, przez które o jednostce nazwanej jego nazwiskiem do dziś słyszymy w każdej prognozie pogody). Oprócz tego był także wybitnym filozofem, choć też – jak można kolokwialnie stwierdzić – filozofem niezbyt zdyscyplinowanym. Nigdy nie wypracował zwartego i spójnego systemu filozoficznego, a większość swoich rozważań z zakresu filozofii spisywał w formie krótszych lub dłuższych notatek. Te pierwsze przyjmują często postać zgrabnych aforyzmów, zaś te drugie (nigdy nie liczące więcej, niż kilka stron) są zwięzłymi wykładami głębszych przemyśleń. W efekcie jego pracy powstało dzieło Myśli, w którym, wciąż na nowo i z różnych perspektyw, starał się ukazywać trzy, wzajemnie przenikające się wątki.

RRQTa7xWn5JP71

Zdjęcie przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Przedstawiony jest jego lewy profil. Mężczyzna ma gęste, zaczesane ku górze włosy. Ma bujne, długie wąsy zmarszczki. Mężczyzna wspiera swoją głowę na prawej ręce.

Zagadnieniem wyjściowym jest tutaj podział na porządek rozumu i porządek serca. Pascal, który zasłynął przecież jako wybitny matematyk, zachwycał się siłą ludzkiego rozumu, za pomocą którego człowiek – do pewnego stopnia – może przenikać otaczające go rzeczy, zjawiska, zależności między nimi, a ostatecznie – tworzyć obiektywne nauki. Istnieją jednak zagadnienia, których rozum ludzki nie jest w stanie pojąć. Nigdy nie pojmiemy natury pojęć takich, jak wieczność czy nieskończoność. Przede wszystkim jednak nie będziemy w stanie zrozumieć prawd objawionych, istoty Boga, nieśmiertelności duszy itp. Te bowiem należą do porządku serca, a więc do tej sfery, której zagadnienia musimy przyjmować na wiarę. Rozum jest przecież tak samo ograniczony, jak posiadający go człowiek.

Z powyższego podziału bezpośrednio wynika słynny cytat dotyczący człowieka, jako myślącej trzciny na wietrze. Istota ludzka jawi się Pascalowi jako najkruchsze ze wszystkich zwierząt, jako stworzenie, któremu grozi zagłada z najbardziej błahych powodów. Nie trzeba całej powodzi, wystarczy jedna kropla, by człowieka utopić, nie trzeba wielkich pożarów, wystarczy drobny upał, aby zmarł od udaru, nie jest konieczna wielka zaraza, wystarczy zwykłe przeziębienie, aby skonał w chorobie. Z drugiej jednak strony, ze wszystkich istniejących stworzeń na Ziemi, jedynie człowiek posiada rozum. Może za jego pomocą przekraczać swój czas i przestrzeń, myśleć abstrakcyjnie i wybiegać poza „tu i teraz”, tworzyć wielkie nauki i wspaniałą sztukę. Może też, jakże bezskutecznie, dążyć do poprawienia swego bytu i uchronienia własnej, kruchej egzystencji.

RwwfiNwVxCBZx1

Zdjęcie przedstawia dojrzałego mężczyznę. Jego twarz jest owalna, nos duży, prosty, brwi wyraziste. Mężczyzna ma krótkie włosy zaczesane ku górze. Trzyma w ustach zapalonego papierosa. Ubrany jest w płaszcz prochowiec, pod nim widoczny jest garnitur, koszula i krawat. Mężczyzna siedzi przy biurku, na którym leży wiele papierów.

Tu pojawia się trzeci spośród najważniejszych wątków zawartych w dziele Myśli. W wyniku świadomości swego ograniczenia człowiek nie jest w stanie udowodnić istnienia Boga, które to mogłoby mu przynieść ukojenie. Tylko kwestie, które przynależą do porządku serca, mogłyby dać człowiekowi poczucie bezpieczeństwa. Przekonanie o istnieniu Stwórcy, który ma nas w opiece, o nieśmiertelnej duszy, dzięki której myśl o śmierci przestaje być przerażająca, wizja raju, w którym wszystkie nasze cierpienia zostaną odkupione i zrekompensowane – to zagadnienia, które dalece wykraczają poza siły poznawcze ludzkiego rozumu. Co prawda do czasów Pascala opracowano już wiele dowodów na istnienie Boga, jednak akurat dla tego filozofa nie miały one większego znaczenia – zarysowane przez niego dwa porządki nie przenikają się. Francuski myśliciel nie chce nas jednak zostawiać bez nadziei i proponuje nam coś, co w przypadku matematyka badającego rachunek prawdopodobieństwa, wydaje się wręcz błyskotliwym zastępstwem dla wszystkich możliwych dowodów. Stwierdza bowiem, że co prawda nie udowodnimy Boga, ale niewyobrażalnie bardziej opłaca się nam w Niego wierzyć, niż nie wierzyć. Jeśli bowiem wierzymy i przestrzegamy Jego zasad, to po śmierci uzyskamy „wygraną” niemożliwą wręcz do opisania. Jeśli w Niego nie wierzymy, a On istnieje, to po śmierci czeka nas wieczne potępienie, czyli niewyobrażalna „strata”. Jeśli jednak Boga nie ma, to i tak nic nie tracimy w Niego wierząc. Wybitny matematyk odpowiada nam więc jak sprytny hazardzista: nie potrzebujemy dowodu na istnienie Boga, wystarczy założyć się, że On jest.

Na ile Pascal antycypował egzystencjalizm?

Nie ulega najmniejszej wątpliwości, że w Myślach; Pascala odnajdziemy wiele fragmentów, które mogłyby równocześnie pojawić się w pismach egzystencjalistów. Wskażmy dwa przykłady:

Ukazywanie człowieka jako istoty ograniczonej, kruchej, często przelęknionej wynikami swego namysłu, jest jak najbardziej „egzystencjalistycznym” rysem koncepcji francuskiego filozofa. Bardzo ciekawym i nieraz wartościowym zabiegiem okazuje się poszukiwanie pewnych postaw typowych dla jakiegoś nurtu w koncepcjach, które poprzedzały go o całe lata, a często nawet wieki. W kontekście tematu niniejszej lekcji należy podkreślić, że egzystencjaliści – nawet pomimo faktu, że tworzyli ruch bardzo niejednorodny, mocno zróżnicowany – znaleźliby u Pascala wiele ciekawych treści. Nawet jego koncepcja „trzciny myślącej” da się interpretować jako próba optymistycznego przezwyciężenia bólu własnej egzystencji. Inna sprawa, że nie znajdziemy w pismach egzystencjalistów bezpośredniego nawiązania do jego filozofii, zaś żaden z nich nie uznał go ja inicjatora egzystencjalizmu, mimo iż XX wieczni egzystencjaliści mogli ją uważać za bardzo sobie bliską i wartościową. Zbieżności myśli Pascala z egzystencjalizmem dostrzegał Władysław Tatarkiewicz pisząc:

Słownik