Nieruchomy Poruszyciel, czyli Bóg Arystotelesa

RydnUXzyTwSE01

Arystoteles jako pierwszy stworzył dowód na istnienie Boga, zaś jego rozumowanie opierało się na wnioskach wyciągniętych z obserwacji ruchu. Stagiryta uznał, iż ruch jest wieczny i niezniszczalny, zaś zjawisko ruchu musi mieć ostateczną przyczynę w czymś, co jest nieruchome: każda rzecz, która się porusza, jest wprawiana w ruch przez coś innego, co z kolei też ma swego poruszyciela. Prawidłowość ta powtarza się, jednak łańcuch poruszycieli nie może postępować w nieskończoność. Musi istnieć coś, co stanowi początek wszelkiego ruchu, a co samo nie jest już przez nic poruszane i pozostaje nieruchome. Uznał, że tą pierwotną przyczyną jest Bóg, tzw. Pierwszy Poruszyciel.

Jednak trudno nam sobie wyobrazić kogoś, kto porusza inne rzeczy, nie wykonując przy tym żadnego ruchu. Tymczasem działanie Nieruchomego Poruszyciela jest zbliżone do sposobu, w jaki oddziałują rzeczy będące źródłem ludzkich pragnień, np. piękno i dobro, chociaż same pozostają nieruchome, poruszają wolę człowieka i mobilizują go do spełniania pięknych moralnie czynów. Podobnie Nieruchomy Poruszyciel: porusza, przyciągając do siebie wszystko, co istnieje.

Jest on przedmiotem miłości i celem dążenia całego wszechświata. Wszystko zmierza do Boga i dlatego wykonuje ruch. Bóg nie tylko jest nieruchomy, ale i wieczny, ponieważ wieczny jest ruch, który on powoduje. Arystoteles stwierdza:

Bóg jest również czystym aktem

Nie ma on niczego w możności, ponieważ przechodzenie z możności do aktu oznacza ruch oraz dążenie do czegoś doskonalszego, a to działanie Boga nie dotyczy. Bóg – istotaistotaistota nieruchoma i doskonała – nie ma żadnego uszczerbku, który można by wydoskonalać, wszystko jest w nim spełnione, dokonane w najlepszy sposób. Nieruchomy Poruszyciel to pierwszy z bytów, substancja ponadzmysłowa, forma całkowicie wolna od materiimateriamaterii i potencjalności (tj. możności).

Doskonały Bóg wiedzie życie najlepsze z możliwych, tzn. życie kontemplacyjne. W akcie kontemplacji zwraca się ku doskonałemu przedmiotowi, czyli ku sobie samemu, stąd jest też „Myślą myślącą samą siebie”:

Jaka była Arystotelesowska koncepcja Boga?

Rozumowanie Arystotelesa, które dowodzi istnienia niezmiennego, nieporuszonego Boga na podstawie obserwacji zmiennego, będącego w nieustannym ruchu świata, nazwano dowodem kosmologicznym.

Bóg Stagiryty nie przypomina Platońskiego Demiurga – budowniczego, który ukształtował świat zmysłowy na wzór idei. Wprawdzie całą rzeczywistość przenika wpływ i przyciąganie Boga, jednak Pierwszy Poruszyciel nie jest stwórcą świata – to ktoś, kto wprawia go w ruch. W filozofii Arystotelesa Wszechświat jest wieczny, nie ma początku ani końca: wieczny, niezmienny Bóg od zawsze poruszał świat, toteż świat od zawsze był taki, jaki jest.

Krytyka dowodu kosmologicznego

Rno3ldd7Osrsb1

Zdjęcie przedstawia dojrzałego mężczyznę. Ma lekko zarysowane zmarszczki na pociągłej twarzy oraz krótkie włosy. Ubrany jest w garnitur. W ręku trzyma papieros. Za mężczyzną stoi półka z książkami.

Tak oto krytykę dowodu kosmologicznego podsumował polski filozof, Leszek Kołakowski, w książce Jeśli Boga nie ma ... O Bogu, Diable, Grzechu i innych zmartwieniach tak zwanej filozofii religii: Arystotelesowskie założenie, iż cokolwiek się porusza, musi być poruszane, jest nie do utrzymania z punktu widzenia fizyki, lecz niezależnie od tego faktu, w samej logicznej konstrukcji [...] kosmologicznych dowodów znajdowali krytycy nieuleczalną wadę. [...] nie ma [bowiem] nic nielogicznego w pojęciu nieskończonego następstwa zdarzeń; żadne reguły logiczne nie zmuszają nas do uznania pierwszej przyczyny, czymkolwiek miałaby ona być.

Arystotelesowski model świata

Arystoteles zajmował się budową kosmosu w ramach drugiej z nauk teoretycznych – fizyki. Uznał, że rzeczywistość zmysłowa dzieli się na dwa światy: nadksiężycowy i podksiężycowy.

Model świata według Ptolemeusza

Właśnie taki model świata, w którym wieczna materia nieba została przeciwstawiona zniszczalnej materii Ziemi, Ziemia była ośrodkiem kosmosu, a boskie istoty wprawiały w ruch sfery świata, przetrwał aż do wieku XVII. Model ten zakładał, że to, co znajduje się w górze, jest lepsze, zaś to, co na dole – gorsze. To przekonanie wywarło wpływ na całą późniejszą kulturę.

W religii chrześcijańskiej przyjęło się, że niebo jest w górze, a piekło na dole. „Góra” i „dół” służą nam również do oceny rzeczy, zjawisk i ludzi, mówimy np. o wysokim poczuciu obowiązku, niskich uczuciach czy wyższych wartościach.

Słownik