Przeczytaj
Co to jest zielnik?
Zielnik (herbariumherbarium) to książka o ziołach, zbiór rycin przedstawiających rośliny albo kolekcja ususzonych roślin. Pierwsza tego typu publikacja książkowa powstała w 1. połowie XVI wieku. Jej autorem był włoski botanik Luca Ghini z Bolonii.
Kolekcjonowanie i prezentacja zbiorów w zwartej formie druku szybko zdobyły uznanie zarówno wśród naukowców, jak i amatorów roślin. Zaczęto im nadawać różne nazwy, np. suche ogrody
, zimowe ogrody
. Niekiedy określano je także jako ogrody zdrowia
, ponieważ często gromadzono w nich lecznicze zioła i wiadomości o nich. Do najstarszych zachowanych zielników należą m.in. herbaria uczniów Ghiniego – Gerarda Cibo (1532, Rzym) i Ulissesa Aldrovandiego (połowa XVI wieku, Bolonia).
Tworzenie zielników stało się modne i rozprzestrzeniło się w całej Europie. Zaczęto się nimi interesować także w Polsce. Znane są drukowane zielniki Stefana Falimirza z 1543 roku, Hieronima Spiczyńskiego z 1542 roku oraz największy w ówczesnej Europie (liczący 1500 kart) – zielnik Szymona Syreńskiego z 1613 roku. Twórczynią najwcześniejszego – niezachowanego – polskiego zbioru suszonych roślin była Anna Wazówna. W XVIII wieku bogate zbiory zielnikowe zgromadził m.in. nadworny chirurg Jana Kazimierza, a pod koniec stulecia zaczęto opracowywać pierwsze naukowe zbiory zielnikowe.
Roślinne fascynacje Wyspiańskiego w listach
O zainteresowaniach Stanisława Wyspiańskiego roślinnością dowiadujemy się z jego listów, przede wszystkim tych słanych do przyjaciół z pierwszego pobytu we Francji w roku 1890. Odnajdujemy w nich wiele fragmentów, które świadczą o obserwacjach i zachwycie polnymi kwiatami, roślinnymi kompozycjami, zielnymi bukietami i wieńcami. W jednym z listów pisał do Lucjana Rydla:
List S. Wyspiańskiego do L. Rydla, z dn. 8 VI 1890 roku, ChartresZanocowałem w Jumièges, aby na drugi dzień wybrać się do Caudebec‑en‑Caux. – w drodze spotkałem jakąś dziewczynę w żałobie – szła z matką – bardzo była ładna. – minąłem i wyprzedziłem je daleko a że widziałem jak zbierają kwiaty – począłem je także zbierać, wiązać w duże pęki bukiety z maków – rumianku – jaskrów – bławatków i konkolów liliowych – i kłaść na drodze – aby je sobie zbierała.
Źródło: Stanisław Wyspiański, List S. Wyspiańskiego do L. Rydla, z dn. 8 VI 1890 roku, Chartres, [w:] Listy zebrane, t. 2, oprac. L. Płoszewski, M. Rydlowa, Kraków 1979, s. 82.
Wyspiański przyglądał się kwiatom w ich naturalnym środowisku, analizował, w jaki sposób zostały wykorzystane jako wzory dla rzeźbiarskich dekoracji oglądanych we francuskich katedrach. O rzeźbach znajdujących się na fasadzie katedry w Chartres pisał:
List Stanisława Wyspiańskiego do Lucjana Rydla z 8 czerwca 1890 roku, Chartreskolumienki jakże pysznie i coraz to inaczej deseniowane – jakże bogato ornamentowane – liśćmi i żyjątkami różnej natury.
Źródło: Stanisław Wyspiański, List Stanisława Wyspiańskiego do Lucjana Rydla z 8 czerwca 1890 roku, Chartres, [w:] Listy zebrane, t. 2, oprac. L. Płoszewski, M. Rydlowa, Kraków 1979, s. 59.
Natomiast w katedrze w Laon jego uwagę zwróciły
List Stanisława Wyspiańskiego do Lucjana Rydla z 27 czerwca 1890 roku, Amienskapitelekapitele kolumn rzeźbione w liście, ale bardzo skromnie i poważnie, liście te są duże, przylegają szczelnie do czoła kamienia i odstają tylko szczytem korony.
Źródło: Stanisław Wyspiański, List Stanisława Wyspiańskiego do Lucjana Rydla z 27 czerwca 1890 roku, Amiens, [w:] Listy zebrane, t. 2, oprac. L. Płoszewski, M. Rydlowa, Kraków 1979, s. 124.
Drobne rośliny pól i łąk znalazły się później w wielu pracach artysty – plastycznych i literackich. Najbarwniejsze i obfitujące w roślinne motywy wnętrze stworzył Wyspiański w kościele franciszkańskim w Krakowie. Na ścianach świątyni znajdziemy nasturcje, róże, bratki i inne kwiaty, w witrażach pojawiają się stylizowane rośliny uosabiające żywioły: lilie wodne i irysy (woda), maki (ogień).
Wyspiański chętnie portretował dzieci z kwiatami w dłoniach. Na jednym z portretów Elizy Pareńskiej wokół postaci wiją się pelargonie – kwiaty często występujące w sztuce ludowej, w ujęciu malarza nabierają form secesyjnych. Na niektórych witrażach i portretach umieszczał też suche rośliny, które uważał za niezwykle malarskie.
Najpierw jednak kwiaty i polne rośliny pojawiły się w Zielniku.
Zielnik Wyspiańskiego
Wyspiański zaczął systematyzować swoje rysunki roślin w 1896 roku, podczas wypraw w okolice Krakowa. W rodzinnych wspomnieniach o artyście tak o tych spacerach pisała Maria Waśkowska‑Kreinerowa:
Stanisław Wyspiański w swoim mieszkaniu przy ul. Poselskiej w KrakowieStanisław Wyspiański zbiera i znosi własnoręcznie kwiaty do domu nie tylko dla ich piękna, ozdoby, a własnej przyjemności. On te kwiaty, wtedy w 1896 roku, przez cały okres ich kwitnienia systematycznie studiuje. Rozkładając każdy z osobna, odrysowuje z całą dokładnością wszelkie szczegóły, listeczki, płatki, unerwienie i całość w przeróżnych nagięciach i nachyleniach.
Obszerny ten szkicownik, uzupełniony odpowiednimi dodatkami, zamierza wydać jako studium roślin stylizowanych, a materiał dla celów zdobnictwa dekoracyjnego.Źródło: Maria Waśkowska-Kreinerowa, Stanisław Wyspiański w swoim mieszkaniu przy ul. Poselskiej w Krakowie, [w:] Wyspiański w oczach współczesnych, t. 1, oprac. L. Płoszewski, Kraków 1971, s. 72–73.
Zbiór był dla artysty przede wszystkim szkicownikiem, w którym dokumentował wygląd rosnących w okolicach Krakowa roślin. W źródłach odnotowano 54 karty, z których do dziś zachowało się 50, a dwie z czterech zaginionych znane są z reprodukcji.
Słownik
(łac. herba – zioło) – zielnik; termin został wprowadzony przez francuskiego botanika i lekarza Josepha de Tourneforta w 1694 roku i do końca XVIII wieku był zarezerwowany dla drukowanych i ilustrowanych dzieł o roślinach
(łac. caput – głowa) – inaczej: głowica; najwyższa, często bogato dekorowana część kolumny, filaru lub pilastra
(łac. multiplicare – powiększać, rosnąć) – powielanie czegoś
(łac. porta – brama, drzwi, wejście) – ozdobne obramienie otworu drzwiowego
(łac. transponere – przenosić) – przenieniesie, zmiana miejsca