Bajka w oświeceniu

Jednym z najpopularniejszych gatunków okresu oświecenia była bajka. W Polsce te krótkie wierszowane utwory tworzyli niemal wszyscy liczący się pisarze epoki, a około pięćdziesięciu poetów publikowało je regularnie. To wtedy ustalono również wzorzec gatunkowy. Franciszek Ksawery Dmochowski (1762‒1808) w Sztuce rymotwórczej, uznawanej za swoisty kodeks poetycki polskiego oświecenia, zdefiniował najważniejsze cechy gatunkowe bajki:

Dmochowski wskazał na długą tradycję bajki, wspominając o autorach bajek znanych z historii literatur europejskich. Wymienił zasadnicze cechy bajki jako gatunku literackiego: bohaterów, którymi mogą być ludzie, zwierzęta lub przedmioty, uosabiających cechy charakteru lub typy ludzkie, prostą fabułę prowadzącą do morału oraz alegorycznyalegoriaalegoryczny charakter całości. W pochwale dopracowanego i stosownego do gatunku stylu oraz podkreśleniu dydaktycznego i wychowawczego celu bajki uwidaczniają się natomiast poglądy Dmochowskiego właściwe dla klasycyzmuklasycyzmklasycyzmu.

Bajka jako gatunek klasycystyczny

R1HDD6Rizo2XN1

Rycina przedstawia dwie ludzkie postacie we frakach. Jednak zamiast twarzy mają one głowy zwierząt - wilka i psa.

Określenie „klasycystyczny” odnosi się do klasycyzmu, który – obok sentymentalizmusentymentalizmsentymentalizmu i rokokarokokorokoka – był jednym ze stylów dominujących w literaturze epoki oświecenia. Klasycyzm nawiązywał do tradycji antycznej i wywodził z niej postulaty klarowności, ładu i harmonii. W epoce oświecenia wiązał się dodatkowo z tendencjami do racjonalnego pojmowania i opisywania zjawisk. Pisarze tworzący w nurcie klasycystycznym mieli być mentorami i dydaktykami przekazującymi uniwersalne prawdy o ludziach i świecie. W tym celu wytworzyli swoisty repertuar gatunków literackich pozwalających podejmować im aktualną problematykę społeczną i polityczną, ale także uczyć, jak być świadomym obywatelem zaangażowanym w reformy Rzeczypospolitej. Nie bez znaczenia były refleksje dotyczące ogólnych prawideł rządzących stosunkami międzyludzkimi, dlatego ważne miejsce w katalogu gatunków literatury oświecenia zajmowała również bajka. Jej klasycystyczny charakter wynikał z jasno określonego stylu. Dobrze skonstruowana bajka – jako wypowiedź o zacięciu dydaktycznym i umoralniającym – powinna wyróżniać się: zwięzłością, jasnością i prostotą. Krótka forma i przekazywana dzięki niej nauka lepiej zapadała w pamięć. Jasny styl pozwolił wyeliminować zbędną dwuznaczność, zaś nieskomplikowana forma i prosty język umożliwiały łatwe dotarcie do prawdy. Bajki miały również perswazyjnyperswazjaperswazyjny charakter.

R1FrOcvQkb6a61

Rycina przedstawia lisa siedzącego na pieńku. Przed lisem, na gałęzi siedzi kruk. Trzyma w dziobie orzech.

Ignacy Krasicki, szczególnie jako twórca bajek epigramatycznych, chętnie operował paralelizmem i kontrastem. Często stosował regularny wiersz sylabiczny z parzystymi rymami, dzięki którym podkreślał związek znaczeniowy rymujących się wyrazów – synonimiczny lub antynomicznyantynomiaantynomiczny. Na gruncie literatury polskiej to Ignacy Krasicki stworzył klasykę gatunku, do której nawiązywali pisarze kolejnych epok, na przykład Adam MickiewiczAdam MickiewiczAdam Mickiewicz, Aleksander FredroAleksander FredroAleksander Fredro, Stanisław JachowiczStanisław JachowiczStanisław Jachowicz.

O autorze

Ignacy Krasicki (1735–1801) – pisarz epoki oświecenia, przedstawiciel klasycyzmu w polskiej literaturze. Autor tekstów poetyckich, prozatorskich i publicystycznych oraz tłumacz. Był duchownym, a od 1766 r. – biskupem warmińskim. Blisko współpracował z obozem króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, był zwolennikiem Konstytucji 3 maja i programu reformowania państwa. Krasicki jako bajkopisarz był autorem dwóch zbiorów bajek. Bajki i przypowieści, wydane w 1779 r., zawierają głównie bajki epigramatyczne, natomiast Bajki nowe, wydane pod redakcją Franciszka Ksawerego Dmochowskiego w 1802 r. po śmierci autora, zawierają większą liczbę bajek narracyjnych w stylu La Fontaine’a.

Słownik