Przeczytaj
Bajka w oświeceniu
Jednym z najpopularniejszych gatunków okresu oświecenia była bajka. W Polsce te krótkie wierszowane utwory tworzyli niemal wszyscy liczący się pisarze epoki, a około pięćdziesięciu poetów publikowało je regularnie. To wtedy ustalono również wzorzec gatunkowy. Franciszek Ksawery Dmochowski (1762‒1808) w Sztuce rymotwórczej, uznawanej za swoisty kodeks poetycki polskiego oświecenia, zdefiniował najważniejsze cechy gatunkowe bajki:
Sztuka rymotwórczaW różnych rzeczy postaci i różnego zwierza
Bajka prosto do celu moralnego zmierza.
Co zwierzęta gadają, w czym się mylnie rządzą,
Niech się stąd uczą ludzie, niech równie nie błądzą.
Tok jej prosty, zaleta z rzeczy i stosunku.
Lecz i w tym mało dobrze pisało gatunku. [...]
Trzeba sztukę z wdziękami natury pomieścić –
I przypowieść zaostrzyć, i w bajce się pieścić,
Wszystko do swego kształtnie podciągnąć rzemiosła,
Dumę lwa, chytrość liszkiliszki, próżność wydać osła.
Od Wschodu się nam dostał ten zabytek wierszy;
Z Greków EzopEzop dowcipny prawił bajki pierwszy,
FedrFedr je Rzymianom, FontenFonten Francuzom przyswoił,
JakubowskiJakubowski je rytmem ojczystym przestroił,
A ten, w którym się tyle wielkich darów mieści,
Krasicki śliczne zrobił bajki i powieści.
Jeźli więc w bajkach życia chcesz dawać przykłady,
Idź za piękną naturą i stąpaj w tych ślady.
Dmochowski wskazał na długą tradycję bajki, wspominając o autorach bajek znanych z historii literatur europejskich. Wymienił zasadnicze cechy bajki jako gatunku literackiego: bohaterów, którymi mogą być ludzie, zwierzęta lub przedmioty, uosabiających cechy charakteru lub typy ludzkie, prostą fabułę prowadzącą do morału oraz alegorycznyalegoryczny charakter całości. W pochwale dopracowanego i stosownego do gatunku stylu oraz podkreśleniu dydaktycznego i wychowawczego celu bajki uwidaczniają się natomiast poglądy Dmochowskiego właściwe dla klasycyzmuklasycyzmu.
Bajka jako gatunek klasycystyczny
Określenie „klasycystyczny” odnosi się do klasycyzmu, który – obok sentymentalizmusentymentalizmu i rokokarokoka – był jednym ze stylów dominujących w literaturze epoki oświecenia. Klasycyzm nawiązywał do tradycji antycznej i wywodził z niej postulaty klarowności, ładu i harmonii. W epoce oświecenia wiązał się dodatkowo z tendencjami do racjonalnego pojmowania i opisywania zjawisk. Pisarze tworzący w nurcie klasycystycznym mieli być mentorami i dydaktykami przekazującymi uniwersalne prawdy o ludziach i świecie. W tym celu wytworzyli swoisty repertuar gatunków literackich pozwalających podejmować im aktualną problematykę społeczną i polityczną, ale także uczyć, jak być świadomym obywatelem zaangażowanym w reformy Rzeczypospolitej. Nie bez znaczenia były refleksje dotyczące ogólnych prawideł rządzących stosunkami międzyludzkimi, dlatego ważne miejsce w katalogu gatunków literatury oświecenia zajmowała również bajka. Jej klasycystyczny charakter wynikał z jasno określonego stylu. Dobrze skonstruowana bajka – jako wypowiedź o zacięciu dydaktycznym i umoralniającym – powinna wyróżniać się: zwięzłością, jasnością i prostotą. Krótka forma i przekazywana dzięki niej nauka lepiej zapadała w pamięć. Jasny styl pozwolił wyeliminować zbędną dwuznaczność, zaś nieskomplikowana forma i prosty język umożliwiały łatwe dotarcie do prawdy. Bajki miały również perswazyjnyperswazyjny charakter.
„Bajki i przypowieści” Krasickiego czyli krytyka sztuki sądzeniaNaturalnym kontekstem Bajek i przypowieści jest filozofia i literatura filozofująca wieku XVIII. […] Krasicki wyostrza i akcentuje przede wszystkim dwie myśli: po pierwsze – oczywistość zła i jego przewagi nad cnotą; po drugie – pragmatyczny, a zarazem relatywny charakter zła i dobra. Do tego miejsca autor Bajek i przypowieści akcentuje pesymistyczne tezy etyki egoistycznej. Ale nie przyjmuje wniosków. Hasła postępu, pożytku, zbiorowego szczęścia zastępuje klasyczną kategorią etyki prywatnej – kategorią mierności. Jej źródłem nie wydaje się jednak […] heroiczna etyka stoicka z jej upartym łączeniem szczęścia i cnoty, lecz właśnie sceptycyzm”.
OświecenieKonstrukcja bajki Krasickiego, arsenał środków użytych świadczą o intelektualnym charakterze jego poezji, racjonalistycznej metodzie poszukiwania prawdy. Jednakże w momentach, kiedy wiara racjonalisty w możliwość naprawy istniejącego zła ulega zakwestionowaniu, kiedy rzeczywistość staje się przerażająca, dochodzi do głosu liryzm autora, zawarty zarówno w sposobie interpretacji przedstawianych faktów, jak i w poincie. Jest on nieraz bardziej autentyczny aniżeli w innych wierszach. […] Bajki zawierają obraz doświadczeń pokolenia Krasickiego z okresu wielkich prób, jakimi były nieudane usiłowania reformy państwa, konfederacja barska i pierwszy rozbiór.
Ignacy Krasicki, szczególnie jako twórca bajek epigramatycznych, chętnie operował paralelizmem i kontrastem. Często stosował regularny wiersz sylabiczny z parzystymi rymami, dzięki którym podkreślał związek znaczeniowy rymujących się wyrazów – synonimiczny lub antynomicznyantynomiczny. Na gruncie literatury polskiej to Ignacy Krasicki stworzył klasykę gatunku, do której nawiązywali pisarze kolejnych epok, na przykład Adam MickiewiczAdam Mickiewicz, Aleksander FredroAleksander Fredro, Stanisław JachowiczStanisław Jachowicz.
O autorze
Ignacy Krasicki (1735–1801) – pisarz epoki oświecenia, przedstawiciel klasycyzmu w polskiej literaturze. Autor tekstów poetyckich, prozatorskich i publicystycznych oraz tłumacz. Był duchownym, a od 1766 r. – biskupem warmińskim. Blisko współpracował z obozem króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, był zwolennikiem Konstytucji 3 maja i programu reformowania państwa. Krasicki jako bajkopisarz był autorem dwóch zbiorów bajek. Bajki i przypowieści, wydane w 1779 r., zawierają głównie bajki epigramatyczne, natomiast Bajki nowe, wydane pod redakcją Franciszka Ksawerego Dmochowskiego w 1802 r. po śmierci autora, zawierają większą liczbę bajek narracyjnych w stylu La Fontaine’a.
Słownik
(gr. allēgoréo – mówię w przenośni, obrazowo) – postać, idea lub wydarzenie, które poza dosłownym sensem mają również stałe i umowne znaczenie przenośne, w przeciwieństwie do symbolu, przesłanie alegorii jest zazwyczaj jednoznaczne. Odczytanie znaczenia alegorycznego wymaga pewnej erudycji wychodzącej poza prostą znajomość języka, np. kobieta z wagą i przepaską na oczach jest alegorią sprawiedliwości
sprzeczność
bajka wzorowana pod względem formy na epigramacie (krótkim utworze poetyckim o charakterze aforystycznym), pozbawiona cech epickich
(łac. classicus – należący do pierwszej, najlepszej klasy) – postawa artystyczna wyrażająca się naśladowaniem pełnych proporcji i umiaru wzorów antycznych w sztuce; także nazwa prądu literackiego epoki oświecenia, wyróżnianego obok sentymentalizmu i rokoka
(łac. conventio – układ, zgoda, konwencja) – odnoszący się do konwencji, czyli umownego sposobu prezentowania treści w literaturze i sztuce
(gr. parallēlismós) – powtórzenie identycznych lub podobnych pod względem budowy zdań lub zespołów składniowych
(łac. persuasio) – dowodzenie, wyjaśnianie; sztuka przekonywania kogoś do swoich racji
(franc. rocaille – ornament dekoracyjny naśladujący kształt muszli) – jeden ze stylów w sztuce zapoczątkowany w epoce baroku, akcentujący walory estetyczne, wyrafinowany gust i sensualizm (doznania zmysłowe); także termin odnoszący się do obyczajowości dworskiej epoki oświecenia
kierunek umysłowy i literacki epoki oświecenia, akcentujący uczuciowość człowieka oraz jego bliski kontakt z naturą