Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki

Koncepcja umowy społecznej nie była oderwaną od rzeczywistości konstrukcją teoretyczną. Locke zamierzał nie tylko wyjaśnić w niej powody powstania społeczeństwa i jego instytucji, ale również pokazać cele organizacji społecznej oraz jej pożądany ustrój. Aby dobrze zrozumieć projekt Locke’a, należy pamiętać, że jego koncepcji umowy społecznej towarzyszyły dwie inne – koncepcja prawa natury oraz stanu natury.

Prawo natury

W koncepcji prawa natury Locke zamyka swój pogląd na fundament ludzkiego życia. Opiera prawo naturyprawo naturyprawo natury na przesłankach teologicznych, wywodząc je z ogólnego, bożego celu stworzenia świata. Prawo natury określa niezbywalne właściwości ludzkiego życia, może być przedmiotem poznania i jest jasne dla wszystkich racjonalnych istot. Naturalnym prawem człowieka jest, zdaniem Locke’a, dążenie do szczęścia oraz wolność i równość w dążeniu do dysponowania sobą i owocami swojej pracy (własnością). Prawa te ludzie mogą zawrzeć w ustanowionej przez siebie konstytucji.

Stan natury

Stan natury to wg Locke’a prespołeczna sytuacja człowieka, czyli sytuacja braku władzy publicznej i prawa pozytywnegoprawo pozytywne (stanowione)prawa pozytywnego. W stanie natury człowiekowi przysługuje prawo do zupełnej wolności w dysponowaniu własnością i dlatego każda jednostka dysponuje uprawnieniami (władzami) do podejmowania wszelkich działań, które zmierzają do ścigania, sądzenia i karania naruszających to prawo. W książce Locke’a czytamy:

87. Człowiek rodzi się, jak to już zostało udowodnione, z prawem do całkowitej wolności i nieograniczonego korzystania ze wszystkich uprawnień i przywilejów prawa natury w takim stopniu, w jakim są do tego uprawnieni wszyscy pozostali ludzie na świecie. Z natury więc dysponuje on władzą nie tylko zachowania swej własności, to znaczy swego życia, wolności i majątku przed wyrządzaniem krzywd czy atakami innych ludzi, ale też sądzenia i karania łamiących to prawo.

Dlaczego porzucamy stan natury?

Najpoważniejszą niedogodnością życia w stanie natury są trudności w realizacji jednostkowych uprawnień, ponieważ nie każdy człowiek jest w stanie skutecznie, zachowując rozumną miarę, ścigać, sądzić i karać naruszających prawo natury.

13. Co do tej dziwnej doktryny, a mianowicie, że w stanie natury każdy ma władzę wykonywania prawa natury, nie wątpię, iż zostanie postawiony zarzut, że to niedorzeczne, by ludzie mieli być sędziami we własnych sprawach, ponieważ miłość własna będzie ich czynić stronniczymi wobec siebie samych i ich przyjaciół. Z drugiej zaś strony, złośliwość, namiętności i chęć zemsty spowodują, iż będą oni tak dalece karać innych, że nie nastąpi nic innego niż zamęt i chaos. Bóg zaś z pewnością po to powołał rząd, by ten powstrzymywał gwałt i stronniczość wśród ludzi. Chętnie przyznam, iż rząd obywatelski jest właściwym środkiem na niedogodności stanu natury.

W stanie natury brakuje poza tym ujednoliconego i spisanego prawa, bezstronnych sędziów i narzędzi skutecznej egzekucji wyroków. Dlatego rozum podsuwa człowiekowi ideę umowy społecznej.

Umowa społeczna

Umowa między jednostkami ma doprowadzić do bezpiecznego i pełniejszego respektowania praw natury. Drogą do tego ma być powołanie społeczeństwa jako wspólnoty politycznej (obywatelskiej), czyli takiej, która dysponuje władzą tworzenia i egzekwowania prawa oraz prawem użycia siły. Jednostki powierzają wspólnocie swoje uprawnienia z założeniem, że instytucje powołane przez wspólnotę będą skuteczne w obronie praw natury.

95. Skoro wszyscy ludzie są, jak to już zostało powiedziane wolni, równi i niezależni w stanie natury, nikt nie może bez własnej zgody zostać tego stanu pozbawiony i poddany władzy politycznej innego. Jedyny sposób, w jaki można oddać swą naturalną wolność i nałożyć okowy społeczeństwa obywatelskiego, jest ugoda z innymi dotycząca połączenia i zjednoczenia się z nimi w społeczności, zawarta dla zapewnienia im wygody, bezpieczeństwa i pokojowego współżycia, a także dla zabezpieczenia prawa korzystania z ich własności oraz lepszej ochrony przed wszystkimi, którzy nie należą do wspólnoty.

Ustrój społeczny wynika, zdaniem Locke’a, z rozumnego dążenia do zabezpieczenia prawa natury. Prawo jest podstawą (osią) stanu społecznego.

Stan społeczny

Ustrój społeczny wynika, zdaniem Locke’a, z rozumnego dążenia do zabezpieczenia prawa natury. Prawo jest podstawą (osią) stanu społecznego.

Podstawowe zasady regulujące relacje obywateli i władzy

Źródłem władzy publicznej jest wola jednostek (ludu) wyrażona w umowie:

Rp8MdbayBnva51
John Locke (1632–1704) – brytyjski filozof, polityk i ekonomista, twórca nowożytnej postaci empiryzmu oraz twórca liberalizmu; główne dzieło z zakresu filozofii politycznej – Dwa traktaty o rządzie
Źródło: domena publiczna.
  • Wolność jednostki jest niezbywalna, więc może być ograniczona jedynie w sytuacji naruszenia wolności innych; ograniczenie to powinno być ujęte w prawie (wolno czynić wszystko z wyjątkiem tego, co jest zabronione przez prawo).

  • Władza publiczna jest ograniczona i oceniana ze względu na realizację celu, do którego została powołana, odpowiedzialna przed obywatelami i usuwalna.

  • Uczestnictwo w społeczeństwie politycznym jest dobrowolne, ponieważ człowiek powinien podlegać tylko tej władzy, którą wybierze.

  • Poszczególne władze w rządzie powinny być rozdzielone i zrównoważone (podział władz).

  • Poszczególne władze powinny być rozdzielone i zrównoważone (podział władz).

  • Władza wykonawcza działa na zasadzie prerogatywy, czyli możliwości samodzielnego działania przekazanej przez legislatywę; jak to określił Lockewładzy działania według własnego uznania dla dobra publicznego.

Zasady powyższe znajdujemy aktualnie w doktrynie i praktyce politycznej liberalizmu.

Słownik

prawo natury
prawo natury

(łac. lex naturalis) zbiór norm, które obowiązują niezależnie od tego czy zostały potwierdzone i uznane przez władzę państwową; ich źródłem jest wyznawany system wartości

prawo pozytywne (stanowione)
prawo pozytywne (stanowione)

prawo tworzone przez człowieka, najczęściej przez odpowiednie władze państwowe, przeciwstawiane, ze względu na genezę, prawu natury