Przeczytaj
Po pierwsze: nie nazywać
Symbolizm i symbolika w poezji Młodej PolskiNazwać przedmiot, to zniszczyć trzy czwarte rozkoszy poetyckiej, jaką daje powolne odgadywanie; sugerować – oto ideał.
Źródło: Cyt. za: Maria Podraza-Kwiatkowska, Symbolizm i symbolika w poezji Młodej Polski, Kraków 1975, s. 17.
W tych słowach Stéphane Mallarmé ujął całą koncepcję poezji symbolistycznej. Po okresie dominacji tendencji realistycznychrealistycznych w literaturze, dążących do jak najwierniejszego odzwierciedlenia rzeczywistości, przyszedł czas przesilenia. Twórcy byli znużeni ukazywaniem okruchów codziennego życia przeciętnych ludzi i przyziemnych scenerii. Zapragnęli sięgnąć po tematy wymykające się racjonalnemuracjonalnemu poznaniu, niemożliwe do opisania w zwyczajny sposób. Zrezygnowali więc z przedstawiania rzeczywistości i postanowili zająć się sprawami ducha. Szczególnie interesowały ich wewnętrzne stany, które nie mają określenia w języku. Aby je wysłowić, posługiwali się symbolamisymbolami.
Symbol to jeden z podstawowych środków stylistycznych pozwalających na mówienie nie wprost. Należy do nich również alegoria, od której symbol różni się tym, że nie ma z góry przypisanego znaczenia i jego interpretacja zależy od odbiorcy. Alegorią mądrości może być na przykład sowa, z kolei alegorią wolności jest półnaga kobieta z obrazu Eugène’a Delacroix Wolność wiodąca lud na barykady. Znaczenie tych wyobrażeń nie podlega wątpliwości. Inaczej w przypadku symbolu, który ma najczęściej wiele znaczeń. Ten sam motyw może oznaczać coś zupełnie odmiennego w zależności od dzieła. Symboliści wykorzystywali tę właściwość i tworzyli utwory niejednoznaczne, pełne niedopowiedzeń, których treść była jedynie sugerowana czytelnikowi.
Poezję symbolistyczną można też określić mianem „poezji sugestii”. Dla wielu ówczesnym poetów różnica między symbolem a innym środkami stylistycznymi, takimi jak alegoria czy porównanie, nie była oczywista. Jednak cechą wspólną liryki, którą określa się mianem symbolistycznej, było sugerowanie wzruszeń, uczuć, wrażeń. Twórcy przesuwali akcent z treści na inne właściwości wiersza, na przykład na warstwę dźwiękową. Poezja miała działać podobnie jak muzyka instrumentalna, która nie niesie żadnego konkretnego przesłania, lecz wywołuje w słuchaczu określony nastrój. Na przykład w wierszu Deszcz jesienny Leopolda Staffa dzięki wprowadzeniu jednostajnego rytmu, powtórzeń i onomatopei, możemy odczuć melancholię, chociaż nie jest ona wspomniana ani jednym słowem:
Deszcz jesiennyO szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny
I pluszcze jednaki, miarowy, niezmienny,
Dżdżu krople padają i tłuką w me okno…
Jęk szklany… płacz szklany… a szyby w mgle mokną
I światła szarego blask sączy się senny…
O szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny…Źródło: Leopold Staff, Deszcz jesienny, [w:] tegoż, Wybór poezji, wybór M. Jastrun, Wrocław 1963, s. 15.
Stanisław Przybyszewski w swoim artykule O „nową” sztukę z 1899 roku trafnie opisał genezę przemian zachodzących w kulturze schyłku XIX wieku:
O „nową” sztukęZasadniczą podstawą całej tak zwanej „nowej” sztuki, wszystkich prądów i kierunków w sztuce jest pojęcie duszy jako potęgi osobistej, duszy kroczącej od jednej wieczności do drugiej, duszy, która raz po raz nieznaną potęgą zmuszona idzie na ziemię, wraca z powrotem na łono wieczności i znowu się ucieleśnia, bogatsza, silniejsza, więcej uświadomiona niż pierwszym razem i tak bez końca [...].
Źródło: Stanisław Przybyszewski, O „nową” sztukę, [w:] Stanisław Przybyszewski, Programy i dyskusje literackie okresu Młodej Polski, oprac. M. Podraza-Kwiatkowska, Kraków 1977, s. 400.
Zwracając się ku przeżyciom duchowym, symboliści przyjęli część idei bliskich romantyzmowi. Należy jednak pamiętać, że działali w zupełnie innych czasach – po przełomowych odkryciach w dziedzinie nauk przyrodniczych, które na wielu polach zmieniły ludzkie wyobrażenie o rzeczywistości. Jednocześnie rozwój symbolizmu zbiegł się z momentem, kiedy wizja świata zbudowana na racjonalnym poznaniu ukazała swoje braki i zaczęła być masowo podważana. Zwracano uwagę na niezgłębione przepaści tkwiące w ludzkiej psychice, które nie mogą zostać wyjaśnione fizjologicznie. Symboliści uważali, że do tych niezbadanych obszarów można dotrzeć za pomocą sztuki – uznawali bowiem dzieło za zmysłowe przedstawienie stanu duszy.
Symbolizm był reakcją na dominujące w epoce pozytywizmu poglądy sprowadzające człowieka do mechanizmu kierującego się biologicznymi instynktami. Uduchowienie stanowiło jednocześnie przeciwwagę dla przyziemnych horyzontów warstwy mieszczańskiej. Symboliści wywyższali przeżycia duszy ponad rozkosze cielesne. Poetyckie świadectwa tej postawy były w okresie Młodej Polski bardzo liczne – tęsknotę za światem niematerialnym wyrażał między innymi Kazimierz Przerwa‑Tetmajer:
Łąka mistycznaTam między polne
zioła i trawy, i gaje pachnące,
i lilie, srebrnym świecące się puchem,
czyste i białe chodzą dusze wolne,
czujące rozkosz najwyższą: być duchem.Źródło: Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Łąka mistyczna, [w:] tegoż, Poezje, Warszawa 1980, s. 347.
Przytoczona ostatnia strofa jego Łąki mistycznej w sposób symboliczny ukazuje poszukiwanie duchowego ukojenia, jednego z największych pragnień pokolenia przełomu wieków.
Słownik
używana w perfumach wydzielina przewodu pokarmowego kaszalota
używany w perfumach organiczny związek chemiczny
(gr. muupsilonsigmatauiotakappaός, mystikós) termin określający różnorodne przeżycia religijne oparte na indywidualnej więzi z rzeczywistością pozazmysłową, Bogiem
(gr. omicronnuomicronmualfatauomicronpiomicroniotaίalfa, onomatopoiia) środek stylistyczny oparty na wykorzystywaniu słów mających brzmienie zbliżone do opisywanego zjawiska dźwiękowego
używana w perfumach wydzielina piżmowca syberyjskiego
(łac. ratio – rozum) – postawa uznająca prymat nauki i rozumu nad uczuciami i wiarą
(fr. réalisme) – w literaturze prąd spopularyzowany w prozie II połowy XIX wieku, dążący do jak najwierniejszego odzwierciedlenia świata znanego czytelnikowi z codzienności. Realiści opisywali wydarzenia, bohaterów i ich egzystencję w sposób reprezentatywny dla przedstawianej w utworze grupy społecznej
(łac. suggestio, fr. suggestion) – w literaturze rodzaj wypowiedzi pośredniej, polegającej na stosowaniu aluzji, aby wywołać u czytelnika określony nastrój, wzruszenie lub refleksję
gr. sýmbolon – wieloznaczny, postrzegany zmysłowo odpowiednik jakości niemających określenia w systemie językowym, opierający się na sugerowaniu wzruszeń i nastrojów, w przeciwieństwie do alegorii nie posiadający utrwalonego w kulturze znaczenia
(gr. synaísthēsis – równoczesne postrzeganie) – środek stylistyczny polegający na przypisaniu określonemu zmysłowi wrażeń doświadczanych za pomocą innego zmysłu