Przeczytaj
Nowa Fala to grupa poetycka działająca w Polsce pod koniec lat 60. i do połowy lat 70. XX wieku. W związku z faktem, że za przeżycie generacyjne tej formacji uznaje się Marzec 1968, czyli kryzys polityczny, który wiązał się z brutalnie tłumionymi protestami studentów, nazywa się ich niekiedy Pokoleniem 68. Do najważniejszych przedstawicieli pokolenia należeli Stanisław Barańczak, Julian Kornhauser, Adam Zagajewski, Ryszard Krynicki i Ewa Lipska.
Poetyka Nowej FaliAutorzy Świata nie przedstawionego [Julian Kornhauser i Adam Zagajewski – czołowi przedstawiciele Nowej Fali] proponują poetykę „mówienia wprost”, którą określają: 1) koncepcja ciągłości kultury i brak determinant cywilizacyjnych, 2) autonomia dzieła literackiego, 3) modyfikacja jego specyfiki przez włączenie języka potocznego, 4) zachowanie równowagi między tradycją a teraźniejszością, 5) realizm, 6) ekspresjonizm i stronniczość — jako strategia, 7) prostota, 8) ironia, 9) metaforyczna reinterpretacjareinterpretacja świata, 10) konfrontacja symbolu z konkretem. Zasadniczym celem tych autorów jest ingerencja w rzeczywistość i jej przemiana. Założeniem programu Barańczaka jest: 1) myślenie dialektycznedialektyczne, wyrażone preferowanymi środkami artystycznymi (oksymoron, paradoks, antyteza, metafora), 2) odrzucenie postawy poety‑kreatora, 3) kultura rozumiana dialektycznie. Jego książka (również druga: Etyka i poetyka) ma wyraźne przesłanie etyczne. Głoszoną nieufność wobec świata i własnej poezji rozumie autor jako warunek wszelkiej twórczości i dowód na posiadanie własnego systemu wartości, konfrontowanego z rzeczywistością. W wyniku tej konfrontacji ujawniają się sprzeczności. Jej płaszczyzną powinien stać się również wiersz. Teza etyczna o potrzebie prawdy i konieczności burzenia konwencji jako fałszu stała się siłą nośną Nieufnych i zadufanychNieufnych i zadufanych, problemem podjętym z pasją. Z takim samym przekonaniem tworzyli wszyscy poeci Nowej Fali, jak i twórcy Nowej Sztuki.
Świat nie przedstawiony Adama Zagajewskigo i Juliana Kornhausera
Jednymi z najważniejszych teoretyków Nowej Fali byli Adam Zagajewski i Julian Kornhauser – autorzy książki Świat nie przedstawiony wydanej w 1974 roku. Twórcy w swym estetycznym programie kładą nacisk na konkret i realizm. Literatura miała mieć żywy, niezapośredniczony kontakt z rzeczywistością, miała być tworzona w ścisłym związku ze współczesnością. Zagajewski i Kornhauser występowali przeciw ukazywaniu świata za pomocą alegorii i symbolu. Sprzeciwiali się mityzacji rzeczywistości i opisywania jej przy użyciu metafory. Domagali się rzetelnej i szczegółowej analizy tego, co człowiekowi – uwikłanemu w kwestie społeczne i polityczne – najbliższe.
Fundament poetyckiego programu Stanisława Barańczaka tworzą trzy książki – Nieufni i zadufani. Romantyzm i klasycyzm w młodej poezji lat sześćdziesiątych z 1971 roku, Ironia i harmonia. Szkice o najnowszej literaturze polskiej oraz Etyka i poetyka, która ukazała się w 1979 roku w Paryżu (dwa lata później przygotowano edycję podziemną, czyli bez ingerencji cenzury).
Nieufni i zadufani
Jak pisze Barańczak:
Nieufni i zadufani. Romantyzm i klasycyzm w literaturze lat sześćdziesiątychZasadnicza różnica między jednym a drugim typem literatury polega na tym, że przebieg myślowy w utworze wywodzącym się z prądu romantycznego ma charakter ambiwalentnyambiwalentny czy nawet „poliwalentny”„poliwalentny” – podczas gdy tok myśli w utworze przynależnym do nurtu klasycznego jest z reguły jednorodny i jednotorowy. Gdy więc w utworze klasycystycznym natura tak podmiotu, jak i przedmiotu nie ulega wątpliwości, jest niezmienna i „oficjalna”, zaś cały utwór jest prostolinijnym i ufnym zdawaniem z tego sprawy – utwory typu romantycznego polegają na współistnieniu sprzeczności, na barokowej zasadzie „coincidentiae oppositorumcoincidentiae oppositorum”. Romantyczna postawa nieufności jest propozycją pozytywną całej tej książki. Jest narzędziem – czy jak kto woli, bronią – z którym powinien podchodzić do świata współczesny poeta.
Barańczak nazywa swój program „romantyzmem dialektycznymromantyzmem dialektycznym”, który ma demaskować sprzeczności zastanego porządku rzeczy, zastygłych rozwiązań. Domaga się krytycznego spojrzenia na poetę i poezję. Literaturę lat 60. określa mianem „piekła łatwizny” – minimalizmu, afirmacji. W literaturze tej wartością nadrzędną było poczucie bezpieczeństwa. Barańczak stawia tezę, że łatwizna jest przyczyną łatwowierności, powoduje odejście od nieufnego myślenia, które jest kluczem do programu autora Nieufnych i zadufanych. Nieufność ma obejmować przede wszystkim język jako całość – zarówno jako system, jak i pewną wizję świata. W swych szkicach krytycznoliterackich zawartych w zbiorze Barańczak wpisuje poetów lat 60. w pewne schematy, klasyfikując ich twórczość według sposobu ich ucieczki od społecznej odpowiedzialności. O twórcy tego okresu mówi: homo fugiens – człowiek uciekający „w coraz to nowe azyle, jakich dostarcza mu poezjaw coraz to nowe azyle, jakich dostarcza mu poezja”. Nieufnych demaskatorów sytuujących się po stronie romantyzmu dialektycznego Barańczak stawia w opozycji do zadufanych – ufnych klasycystów.
Ironia i harmonia. Szkice o najnowszej literaturze polskiej
Dwa główne tematy książki Stanisława Barańczaka z 1973 roku to bunt oraz antynomieantynomie. Autor ukazuje dwa rodzaje buntu – pasywny i aktywny. W modelu pasywnym bunt bardzo szybko się ustatecznia i wygasza, dochodząc do harmonii. W modelu aktywnym kluczową rolę odgrywa ironia „rozumiana nie jako wygodny dystans, ale jako umiejętność czynnego włączenia się w konflikty świata i ludzkiej świadomości oraz odnalezienia ich pozytywnej syntezyrozumiana nie jako wygodny dystans, ale jako umiejętność czynnego włączenia się w konflikty świata i ludzkiej świadomości oraz odnalezienia ich pozytywnej syntezy”. Życie literackie tamtego okresu ukazuje Barańczak jako jałowe, rozdrobnione, skupione na mało ważnych tematach i potrzebujące odnowy. Widać tu pewne podobieństwo do treści przedstawianych w Nieufnych i zadufanych. Szczególnie ujawnia się to w zadaniach, jakie krytyk stawia przed literaturą:
Ironia i harmonia. Szkice o najnowszej literaturze polskiejMusi zdawać sobie sprawę z czasu, w jakim egzystuje. Nie chodzi mi o pogoń za ulotnymi modami; idzie mi o to, że nie sposób mówić o epoce językiem o jedną co najmniej epokę spóźnionym w rozwoju. Konwencjonalna proza „realistyczna”, która wciąż jeszcze króluje w naszej literaturze, nie jest w stanie mówić nam prawdy o współczesności: nie jest w stanie nawet przy odwoływaniu się do najbardziej aktualnej tematyki. Tylko bowiem taka literatura, która potrafi własnymi, wewnętrznymi środkami bronić się przed kostnieniem i konwencjonalizacją, zdolna jest do nadążania za błyskawicznie rozwijającym się światem współczesnym.
Etyka i poetyka
Etyka i poetyka to książka wyjątkowa w krytycznoliterackim dorobku Barańczaka. Pierwsza wersja była gotowa w 1975 roku, jednak okoliczności polityczne uniemożliwiły jej wydanie. Barańczak był sygnatariuszem listu, w którym sprzeciwiano się zmianom w konstytucji, domagano się wolności słowa i przestrzegania praw obywatelskich. Ostatecznie książka została opublikowana w 1979 roku w Paryżu w Instytucie Literackim, w Bibliotece „Kultury”.
Tytuł zapowiada tematykę książki, o której Krzysztof Biedrzycki pisał:
PrzedmowaEtyka jest w poetyce, ona ją warunkuje, stanowi dla niej początek. Poetyka, a może nawet po‑etyka, wyrasta z etyki, jest ciągiem dalszym, jak Arystotelesowska meta‑fizyka następowała po fizyce, będąc przez nią wyznaczana.
Poezji zostaje przypisana szczególna rola. W eseju programowym, umieszczonym w inicjalnej części książki, czytamy:
Zmieniony głos SettembriniegoPoezja przejmuje dzisiaj niektóre tradycyjne zadania humanistyki naukowej – te zwłaszcza, które polegają na przekazywaniu czytelnikom pewnych treści społecznie ważnych.
Autor Etyki i poetyki broni humanistyki i humanizmu. Staje po stronie wolności myślenia wobec autorytaryzmu. Mówi o tym sporze: „spór między humanizmem a zorganizowanym terroremspór między humanizmem a zorganizowanym terrorem”.
Za fundament etyki Barańczak przyjmuje drugiego człowieka – konkretnego, nie tego pisanego wielką literą, ogólnego. Pisarz widzi zło „w każdej sytuacji, która polega na naruszaniu czyjejś wolności, na zburzeniu czyjejś jednostkowej autonomii, na wkroczeniu przemocą w sferę cudzego jaw każdej sytuacji, która polega na naruszaniu czyjejś wolności, na zburzeniu czyjejś jednostkowej autonomii, na wkroczeniu przemocą w sferę cudzego ja”. Poszukuje czegoś, co nazywa Etyką Bez Autorytetów. W poezji widzi sprzeciw wobec myślenia dogmatycznegodogmatycznego, formę opowiadającą się za konkretnym widzeniem rzeczywistości.
O autorze
Stanisław Barańczak urodził się w 1946 roku w Poznaniu. Był poetą, eseistą, tłumaczem związanym ze środowiskiem Nowej Fali. Ukończył filologię polską, doktoryzował się z twórczości Mirona Białoszewskiego i został zatrudniony jako pracownik naukowy na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Debiutował w 1965 roku. W 1968 roku wydał pierwszy tomik wierszy Korekta twarzy. Od początku jego twórczość wpisywała się w poetykę nowofalową. W esejach Nieufni i zadufani (1971), Ironia i harmonia (1973), Etyka i poetyka (1979) sformułował poetykę grupy. W 1975 roku podpisał protest przeciwko zmianom w konstytucji (List 59List 59), co skutkowało wzmożoną cenzurą nałożoną na jego dzieła. W 1977 został współredaktorem czasopisma „ZapisZapis”, jednego z pierwszych periodyków podziemnych. Kolejne tomiki poety także ukazywały się w drugim obiegu. W 1981 roku Barańczak emigrował do Stanów Zjednoczonych i rozpoczął pracę na Uniwersytecie Harvarda na wydziale slawistyki. Zmarł w 2014.
Słownik
(łac. zbieżność przeciwieństw); w filozofii – zbieżność przeciwieństw — równoczesność rzeczy i zdarzeń przeciwnych
(gr. dógma – pogląd, mniemanie, postanowienie, dekret) – oparty na dogmacie, bezkrytyczny wobec przeżytych i nieaktualnych już form
(gr. tá ēthiká – traktat o obyczajach) – ogół zasad i norm postępowania przyjętych w danej epoce i w danym środowisku; nauka o moralności
(gr. mimesis – imitacja, podobieństwo) – naśladowanie rzeczywistości w sztuce i literaturze
(łac. poetica) – zespół formalnych środków charakterystycznych dla twórczości pisarza, szkoły poetyckiej, kierunku, epoki