Stefan Żeromski był patriotą, który troszczył się o stan Polski po odzyskaniu niepodległości. Formowanie nowego państwa rodziło zarówno radość i nadzieję, jak i liczne obawy. Przedwiośnie jest powieścią, w której Żeromskiemu udało się pokazać uczucia towarzyszące Polakom po 1918 roku.

MitmitMit szklanych domów obrazował utopijneutopiautopijne wizje, które – niezrealizowane – budziły głębokie rozczarowanie. Szklane domy to symbol, który – wpojony Cezaremu przez ojca – po przyjeździe do Polski upada i sprawia, że młody bohater zderza się z rzeczywistością.

Mit dworku ziemiańskiego zostaje natomiast zdemaskowany podczas pobytu Baryki w Nawłoci. Epizod ten kończy się konfrontacją z komornikami, czyli ubogimi mieszkańcami tej pozornie idyllicznej przestrzeni wiejskiej. Demaskacja mitu pokazuje odpowiedzialność szlachty za niesprawiedliwość społeczną. Zderzenie z warstwą chłopów skłania bohatera do przewartościowania swojego życia, sprawia, że zmienia on swoją postawę patriotyczną; z umiłowania szlachty na dążenie do poprawienia życia wszystkich bez względu na pochodzenie.

Natomiast wizyta w Chłodku – podczas epizodu nawłociańskiego, gdy styka się z ubogimi chłopami – uświadamia Baryce, że mit chłopa‑kosyniera również upada w zderzeniu z rzeczywistością. Mit ten, mający genezę w bitwie pod Racławicami, a wprowadzający postać chłopa jako dumnego, walecznego i niezwyciężonego, upada w zderzeniu z prawdziwą codziennością ludzi, jakich spotyka Cezary.

Kolejne rozczarowania doświadczane przez głównego bohatera Przedwiośnia stały się pretekstem do dyskusji nad kształtem nowej Polski.

Rgoq6Ssn8G5JG
Źródło: Pixabay, domena publiczna.
Jerzy Kwiatkowski Dwudziestolecie międzywojenne

Żeromski był tym pisarzem, który [...]  zyskał sobie największe prawo do pytania o sprawiedliwość społeczną w Polsce niepodległej. Jego reakcja na nową rzeczywistość uwarunkowana była zarówno elementami  społecznej utopii i narodowego mesjanizmumesjanizmmesjanizmu, jakie istniały w jego utworach, jak głęboko patriotycznym [...] i zarazem głęboko społecznym [...] charakterem wszystkich jego dzieł. Dlatego też najboleśniej przeżył (a także najsugestywniej ukazał) dysproporcje między ideałem a jego realizacją, między „snem o bezgrzesznej” a jawą pełną społecznych krzywd i politycznych walk, między wizją szklanych domów a rzeczywistością obdrapanych ruder.

Wewnętrzne napięcia i konflikty odrodzonego państwa zostały w Przedwiośniu umiejętnie uwypuklone dzięki swoistej odmianie elementu obcości: bohater powieści, młody człowiek, którego oczami czytelnik ogląda Polskę lat tuż powojennych, nigdy Polski dotychczas nie widział i wrażenia swoje konfrontuje, po pierwsze – z romantyczną legendą o nieznanej ojczyźnie, po drugie – z doświadczeniami i przeświadczeniami wyniesionymi z rewolucji i wojny domowej w Rosji. Ów przybysz, wrzucony nagle w świat egzotycznej dlań polskości, staje się przedmiotem wielkiej psychomachiipsychomachiapsychomachii: między patriotyzmem i ideologią konstruktywnej pracy – z jednej strony, a komunizmem  i ideologią przewrotu społecznego – ze strony drugiej.

1 Źródło: Jerzy Kwiatkowski, Dwudziestolecie międzywojenne, Warszawa 2008, s. 221–223.
Julian Brun-Bronowicz Stefana Żeromskiego tragedia pomyłek

Pokolenia całe pielęgnowały ideę Polski niepodległej i musiały o niej myśleć w kształtach i barwach tak różnych od rzeczywistości, w których żyły, jak Barykowa Polska „szklanych domów” różni się od Polski trędowatych miasteczek i zapleśniałych wsi. Nie darmo wszak utarło się w ciągu dziesięcioleci zwalanie na zaborców  winy i odpowiedzialności za wszystkie ułomności materialne i duchowe za wszystkie rany i wrzody życia polskiego. Musiał wytworzyć się mit zmartwychwstania politycznego, wiara w cudowne następstwa samoistności państwowej, [przekonanie, że] Rząd Narodowy  [...] będzie się składał z najlepszych i najzdolniejszych w kraju ludzi, że będzie w ogóle najlepszym z możliwych rządów [...]

2 Źródło: Julian Brun-Bronowicz, Stefana Żeromskiego tragedia pomyłek, Warszawa 1958, s. 21–22.
Artur Hutnikiewicz „Przedwiośnie” Stefana Żeromskiego

[Żeromski] zamknął świadomie całą swą twórczość w kręgu owych dwu podstawowych i wyłącznych niemal problemów: walki o niepodległość narodową i o wolność społeczną, o pełne wyzwolenie człowieka w przyszłym państwie polskim, w owym, wedle słów jego własnych, „Jeruzalem świataJeruzalem świataJeruzalem świata”, w którym „nie przez gwałt, lecz przez miłość spełni się sprawiedliwość”. Mit ten był koniecznością historyczną, psychologiczną i moralną. Istnieć bez niego było niepodobieństwem. Naród podbity, rozdarty na trzy części, rozproszony po świecie, wprzęgnięty przemocą w trzy odmienne systemy i wzory życia, jeśli miały zachować swą tożsamość, wolę istnienia i świadomość jedności, musiał mieć ustawicznie przed oczyma jakiś ideał wysoki, jakieś marzenie, które by świecąc na horyzoncie prowadziło go ku owej „ziemi obiecanej” poprzez mroki niewoli.

Ten ideał i tę wiarę wniósł Żeromski wraz z całą swą generacją w rzeczywistość Polski wolnej, Polski odrodzonej. W tej przekazywanej z pokolenia w pokolenie mesjanistycznej ideologii element egzaltacjiegzaltacjaegzaltacji i nadmiernej idealizacji występował w szczególnym natężeniu i sile. Jak każda idea, która nie ma realnych możliwości zmierzenia się z rzeczywistością i sprawdzenia się w życiu, mit Polski niepodległej nazbyt często ujawniał skłonność do absolutnego nieliczenia się z konkretnymi i nieugiętymi prawami życia [...].

W momencie, kiedy Polska powstała, ów głęboko zakorzeniony w umysłach polskich mit  państwa odrodzonego i swoiście doskonałego zetknął się po raz pierwszy po stu z górą latach z nagą, surową rzeczywistością. Wynik konfrontacji był dramatyczny i bodaj nie mógł być inny. 

3 Źródło: Artur Hutnikiewicz, „Przedwiośnie” Stefana Żeromskiego, Warszawa 1994, s. 14–15.

Słownik

mesjanizm
mesjanizm

(hebr. māšîaḥ ‘namaszczony’, ‘pomazaniec’) – koncepcje i ruchy religijno‑społeczne oparte na wierze w nadejście wyjątkowej postaci lub narodu, których działalność przyniesie wyzwolenie od zła, zmieni oblicze świata i rozpocznie nową erę eschatologiczną

mit
mit

(gr. mýthos - słowo, legenda) - jedno z centralnych pojęć współczesnej teorii kultury, wykorzystywane przez etnologię, socjologię, psychologię, religioznawstwo, teologię, filozofię i teorię literatury; w podstawowej etnologicznej (religijnej) interpretacji mit to opowieść sakralna o początkach bogów (teogonia) i ich czynach, o powstaniu kosmosu (kosmologia religijna) oraz pojawieniu się pierwszych ludzi (antropologia religijna), o pochodzeniu zjawisk przyrody, roślin, zwierząt, narzędzi i instytucji społecznych (ajtiologia); zespół mitów danej grupy etnicznej określa się nazwą mitologia; w tradycyjnych społecznościach mity spełniały funkcję światopoglądu i doktryny religijnej, były modelem wzorcowych zachowań społecznych i indywidualnych, stanowiły najbogatsze źródło twórczości folklorystycznej i literacko‑artystycznej

psychomachia
psychomachia

(gr. psyche – dusza, machia – walka) – walka dobrych i złych duchów o duszę człowieka; przenośnie – walka dobra ze złem

utopia
utopia

(gr. – nie lub éu - dobry + tópos – miejsce, czyli ‘miejsce, którego nie ma’ lub ‘dobre miejsce’) – ideał społeczeństwa szczęśliwego; też: ideologia postulująca stworzenie takiego społeczeństwa

egzaltacja
Jeruzalem świata