Jerzy Kwiatkowski Dwudziestolecie międzywojenne

Żeromski był tym pisarzem, który [...]  zyskał sobie największe prawo do pytania o sprawiedliwość społeczną w Polsce niepodległej. Jego reakcja na nową rzeczywistość uwarunkowana była zarówno elementami  społecznej utopii i narodowego mesjanizmumesjanizmmesjanizmu, jakie istniały w jego utworach, jak głęboko patriotycznym [...] i zarazem głęboko społecznym [...] charakterem wszystkich jego dzieł. Dlatego też najboleśniej przeżył (a także najsugestywniej ukazał) dysproporcje między ideałem a jego realizacją, między „snem o bezgrzesznej” a jawą pełną społecznych krzywd i politycznych walk, między wizją szklanych domów a rzeczywistością obdrapanych ruder.

Wewnętrzne napięcia i konflikty odrodzonego państwa zostały w Przedwiośniu umiejętnie uwypuklone dzięki swoistej odmianie elementu obcości: bohater powieści, młody człowiek, którego oczami czytelnik ogląda Polskę lat tuż powojennych, nigdy Polski dotychczas nie widział i wrażenia swoje konfrontuje, po pierwsze – z romantyczną legendą o nieznanej ojczyźnie, po drugie – z doświadczeniami i przeświadczeniami wyniesionymi z rewolucji i wojny domowej w Rosji. Ów przybysz, wrzucony nagle w świat egzotycznej dlań polskości, staje się przedmiotem wielkiej psychomachiipsychomachiapsychomachii: między patriotyzmem i ideologią konstruktywnej pracy – z jednej strony, a komunizmem  i ideologią przewrotu społecznego – ze strony drugiej.

1 Źródło: Jerzy Kwiatkowski, Dwudziestolecie międzywojenne, Warszawa 2008, s. 221–223.

Julian Brun-Bronowicz Stefana Żeromskiego tragedia pomyłek

Pokolenia całe pielęgnowały ideę Polski niepodległej i musiały o niej myśleć w kształtach i barwach tak różnych od rzeczywistości, w których żyły, jak Barykowa Polska „szklanych domów” różni się od Polski trędowatych miasteczek i zapleśniałych wsi. Nie darmo wszak utarło się w ciągu dziesięcioleci zwalanie na zaborców  winy i odpowiedzialności za wszystkie ułomności materialne i duchowe za wszystkie rany i wrzody życia polskiego. Musiał wytworzyć się mit zmartwychwstania politycznego, wiara w cudowne następstwa samoistności państwowej, [przekonanie, że] Rząd Narodowy  [...] będzie się składał z najlepszych i najzdolniejszych w kraju ludzi, że będzie w ogóle najlepszym z możliwych rządów [...]

2 Źródło: Julian Brun-Bronowicz, Stefana Żeromskiego tragedia pomyłek, Warszawa 1958, s. 21–22.

Artur Hutnikiewicz „Przedwiośnie” Stefana Żeromskiego

[Żeromski] zamknął świadomie całą swą twórczość w kręgu owych dwu podstawowych i wyłącznych niemal problemów: walki o niepodległość narodową i o wolność społeczną, o pełne wyzwolenie człowieka w przyszłym państwie polskim, w owym, wedle słów jego własnych, „Jeruzalem świataJeruzalem świataJeruzalem świata”, w którym „nie przez gwałt, lecz przez miłość spełni się sprawiedliwość”. Mit ten był koniecznością historyczną, psychologiczną i moralną. Istnieć bez niego było niepodobieństwem. Naród podbity, rozdarty na trzy części, rozproszony po świecie, wprzęgnięty przemocą w trzy odmienne systemy i wzory życia, jeśli miały zachować swą tożsamość, wolę istnienia i świadomość jedności, musiał mieć ustawicznie przed oczyma jakiś ideał wysoki, jakieś marzenie, które by świecąc na horyzoncie prowadziło go ku owej „ziemi obiecanej” poprzez mroki niewoli.

Ten ideał i tę wiarę wniósł Żeromski wraz z całą swą generacją w rzeczywistość Polski wolnej, Polski odrodzonej. W tej przekazywanej z pokolenia w pokolenie mesjanistycznej ideologii element egzaltacjiegzaltacjaegzaltacji i nadmiernej idealizacji występował w szczególnym natężeniu i sile. Jak każda idea, która nie ma realnych możliwości zmierzenia się z rzeczywistością i sprawdzenia się w życiu, mit Polski niepodległej nazbyt często ujawniał skłonność do absolutnego nieliczenia się z konkretnymi i nieugiętymi prawami życia [...].

W momencie, kiedy Polska powstała, ów głęboko zakorzeniony w umysłach polskich mit  państwa odrodzonego i swoiście doskonałego zetknął się po raz pierwszy po stu z górą latach z nagą, surową rzeczywistością. Wynik konfrontacji był dramatyczny i bodaj nie mógł być inny. 

3 Źródło: Artur Hutnikiewicz, „Przedwiośnie” Stefana Żeromskiego, Warszawa 1994, s. 14–15.