Przeczytaj
Mocarstwo w kryzysie
Sowiecki przywódca Leonid Breżniew w październiku 1981 r. w rozmowie z I sekretarzem Socjalistycznej Partii Jedności Niemiec, rządzącej w Niemieckiej Republice Demokratycznej (NRD), Erichem Honeckerem przyznał, że gospodarka jego kraju znalazła się w katastrofalnym stanie.
Historia powszechna. Wiek XXSzczególnie niekorzystnie wyglądała sytuacja w rolnictwie, co wymuszało konieczność zakupu dużych ilości zboża za granicą. Kraj trawiła także korupcjakorupcja na wszystkich szczeblach państwa i rządu. Coraz jaskrawiej uwidoczniały się niekorzystne zjawiska społeczne przejawiające się przede wszystkim w szerzącym się alkoholizmie.
Źródło: Edward Czapiewski, Jakub Tyszkiewicz, Historia powszechna. Wiek XX, Warszawa 2010.
Michaił Gorbaczow zdawał sobie sprawę z sytuacji gospodarczej i społecznej kraju. Od 1970 roku zasiadał we władzach centralnych, a od 1978 roku odpowiadał za rolnictwo w całym państwie.
Cel: uratować Związek Sowiecki
Michaił Gorbaczow został wybrany na sekretarza generalnego KC KPZR 11 marca 1985 roku. Przez ostatnie lata rządzili krajem politycy, którzy z powodu chorób i archaicznych poglądów nie podejmowali reform albo rządzili zbyt krótko (jak Jurij Andropow), aby wprowadzić większe zmiany.
Pogrążony w kryzysie Związek Sowiecki wymagał zmian w wielu sferach. Odstawał coraz bardziej od Zachodu, gdzie rozwijały się nowoczesne technologie i systematycznie rósł poziom życia ludności. Związek Sowiecki przegrywał tę rywalizację. Groziło mu też, że przegra wyścig zbrojeń i utraci status światowego mocarstwa. Michaił Gorbaczow chciał temu zapobiec poprzez reformy, które nazwał pierestrojkąpierestrojką – przebudową.
Pierestrojka
Gorbaczow przedstawił program pierestrojki w kwietniu i czerwcu 1985 roku.
Historia władzy w Związku Radzieckim 1945–1991Sekretarz generalny mówił o mechanizmie gospodarczym, który wiązał się z naciskiem na rozwój naukowo‑techniczny, odrodzeniem produkcji maszyn w ZSRR, produkcją nowych maszyn i wyposażenia oraz stosowaniem nowych technologii. Jednocześnie Gorbaczow przedstawił koncepcję opartą na decentralizacji zarządzania gospodarką, poszerzaniu uprawnień przedsiębiorstw, wprowadzeniu zasad kalkulacji ekonomicznej, a także zwiększeniu odpowiedzialności i zaangażowania kolektywów pracowniczych.
Źródło: Rudolf G. Pichoja, Historia władzy w Związku Radzieckim 1945–1991, tłum. M. Głuszkowski, P. Zemszał, Warszawa 2011, s. 453.
Były to zaskakujące propozycje. Nowy sekretarz generalny różnił się od swoich poprzedników nie tylko opinią na temat niezbędnych działań, ale również sposobem bycia. W czasie podróży rozmawiał z ludźmi. Zyskiwał ich sympatię i poparcie. Gorbaczow dostał kredyt zaufania od społeczeństwa, ale nie od działaczy partyjnych. Oni nie byli zwolennikami zmian, jakie proponował.
GłasnostGłasnost
Na XVII Zjeździe KPZR w lutym i marcu 1986 r. Michaił Gorbaczow ogłosił kolejną zaskakującą zmianę w sowieckiej polityce: głasnost, co znaczy jawność.
Historia władzy w Związku Radzieckim 1945–1991„Poszerzenie jawności jest dla nas kwestią zasadniczą […] – oświadczył sekretarz generalny. – Bez jawności nie jest możliwa demokratyzacja, polityczna aktywność mas i ich udział w rządzeniu. […] Czasami, kiedy poruszamy temat jawności, wzywają nas, byśmy ostrożniej mówili o naszych brakach i przeoczeniach, o trudnościach, nieuniknionych w każdym aktywnym działaniu. Tu może być tylko jedna odpowiedź – leninowska: komuniści zawsze i w każdych warunkach potrzebują prawdy. […] Dlatego należy wprowadzić bezwarunkową i powszechną jawność”.
Źródło: Rudolf G. Pichoja, Historia władzy w Związku Radzieckim 1945–1991, tłum. M. Głuszkowski, P. Zemszał, Warszawa 2011, s. 474.
Czy uważasz, że stwierdzenie wysunięte przez Gorbaczowa, iż: komuniści zawsze i w każdych warunkach potrzebują prawdy, jest prawdziwe? Odpowiedź uzasadnij.
Reformy, jakie zamierzał wprowadzić Michaił Gorbaczow, nie miały zastąpić dotychczasowego systemu innym, lecz go dostosować do współczesnych realiów i uczynić ZSRS zdolnym do rywalizacji z Zachodem. W krajach komunistycznych nie obowiązywały zasady wolnorynkowe, lecz była to gospodarka centralnie planowana. O tym, jakie towary produkowano i w jakiej ilości, decydowały władze partyjne, a nie potrzeby mieszkańców.
Przedsiębiorstwa były państwowe i nie mogły zbankrutować, nawet jeśli marnotrawiły surowce i energię, zatrudniały zbyt wielu pracowników i ponosiły znaczne straty. Kontrola jakości nie działała. Stały deficyt towarów na rynku powodował, że ludzie kupowali wszystko, co na nim się pojawiło. Pracownicy zarabiali mało, ale wiedzieli, że nawet jeśli będą pracować niewydajnie, nie zostaną zwolnieni. Panowała cenzuracenzura, która pozwalała władzom ukrywać problemy kraju, a osoby, które odważyły się na krytykę, poddawano represjom.
Gorbaczow chciał to zmienić.
Historia władzy w Związku Radzieckim 1945–1991W 1986 r. na spotkaniu z dziennikarzami Gorbaczow przedstawił swoje zdanie na temat tego, jak powinny wyglądać relacje władzy z opozycją: „wiele spośród naszych konserwatywnych działań, błędów i niedociągnięć, które powodują paraliż intelektualny i marazm twórczy, zarówno w partii, jak i w państwie, jest spowodowanych brakiem opozycji, alternatywnych opinii i ocen. I tutaj, na obecnym poziomie rozwoju społeczeństwa, rolę swoistej opozycji mogłaby odgrywać prasa”. Była to główna różnica między Gorbaczowem a Andropowem. Nowy sekretarz generalny popierał ideę opozycji i uważał, że nie da się jej uniknąć. Gorbaczow wierzył we własne siły i nie obawiał się tego przeciwnika. W ten sposób doszło do przerwania tradycji totalitaryzmu.
Źródło: Rudolf G. Pichoja, Historia władzy w Związku Radzieckim 1945–1991, tłum. M. Głuszkowski, P. Zemszał, Warszawa 2011, s. 462.
Dla Zachodu – ale i państw bloku wschodniego – zmiany, jakie zapowiedział Gorbaczow, były zaskakujące. Bardzo szybko rosyjskie słowa pierestrojka i głasnost weszły do innych języków, bo przetłumaczone traciły swe znaczenie.
Pierestrojka w praktyce. Gospodarka
Michaił Gorbaczow, wbrew swoim doradcom, postanowił wykorzystać w produkcji cywilnej sposoby, znane w przemyśle obronnym. Tam wojsko składało zamówienia, kontrolowało jakość produkcji i odbierało gotowe wytwory. System ten dobrze funkcjonował, ponieważ wojskowi kontrolerzy byli niezależni od dyrektorów przedsiębiorstw, produkujących dla wojska i rzetelnie pilnowali jakości. Doradcy twierdzili, że ta biurokratyczna i nierealistyczna metoda nie sprawdzi się. Mieli rację. W przedsiębiorstwach cywilnych kontrolą zajmowali się urzędnicy. Dyrektorzy dawali im łapówki i dzięki temu mogli wypuszczać na rynek, tak jak dotychczas, wadliwe produkty.
Kampania antyalkoholowa
W Związku Sowieckim spożywano bardzo dużo alkoholu. Michaił Gorbaczow, kierując się m.in. troską o zdrowie społeczeństwa, chciał to zjawisko ograniczyć.
Historia władzy w Związku Radzieckim 1945–1991Na początku maja 1985 r. zostało przyjęte postanowienie KC KPZR i Rady Ministrów ZSRR, które w praktyce było pierwszym krokiem do wprowadzenia w kraju prohibicji. W dokumencie pojawiły się zapisy o planach zwiększenia produkcji win wytrawnych i piwa, ale w rzeczywistości wielokrotnie zmniejszono liczbę sklepów monopolowych, zamykano piwiarnie, ograniczano produkcję szklanych naczyń przeznaczonych do spożywania napojów alkoholowych, a w nielicznych regionach ZSRR, w których uprawiano winorośl, doszło do likwidacji winnic.
Źródło: Rudolf G. Pichoja, Historia władzy w Związku Radzieckim 1945–1991, tłum. M. Głuszkowski, P. Zemszał, Warszawa 2011, s. 455–456.
Gdy alkohol stał się trudno dostępny, zaczęto sobie radzić na inne sposoby.
Historia władzy w Związku Radzieckim 1945–1991Zmniejszenie sprzedaży alkoholu przez państwo (można nawet mówić o zaprzestaniu handlu) zaowocowało zwiększeniem jego nielegalnej produkcji. W sklepach brakowało cukru, choć jego sprzedaż w 1988 r. w porównaniu z 1985 r. wzrosła o 18% i wyniosła 9280 tys. ton. Z lad sklepowych znikały wyroby cukiernicze, tanie cukierki i koncentrat pomidorowy. Z tych artykułów spożywczych „ludowi twórcy” potrafili zrobić samogon. […] Na dużą dzielnicę przypadały dwa albo trzy sklepy monopolowe. Wystawały przed nimi ogromne kolejki, a stojący w nich ludzie dosadnie wyrażali swoją „wdzięczność” dla pomysłodawcy kampanii antyalkoholowej Michaiła Gorbaczowa i jego współpracowników.
Źródło: Rudolf G. Pichoja, Historia władzy w Związku Radzieckim 1945–1991, tłum. M. Głuszkowski, P. Zemszał, Warszawa 2011, s. 456.
Z powodu rozpoczęcia kampanii antyalkoholowej Michaił Gorbaczow zyskał przydomek mineralnyj sekretar. Jego polityka w tej dziedzinie nie wpłynęła w decydujący sposób na poparcie ze strony społeczeństwa, ale miała ogromne konsekwencje gospodarcze.
Dlaczego kampania antyalkoholowa się nie powiodła? Sowiecki przywódca nie docenił przyzwyczajeń obywateli swego kraju, którzy chętnie topili smutki codziennego życia w wódce. Gdy jej brakowało, automatycznie wzrastała produkcja nielegalnie pędzonego bimbru. Nie zniechęcały do tego procederu nawet wysokie kary administracyjne.
Historia władzy w Związku Radzieckim 1945–1991Powierzchnia winnic w latach 1985–1988 zmniejszyła się o 30%. Budżet poniósł ogromne straty. Z rynku zniknął towar, który był jednym z niewielu stale wytwarzanych produktów w kraju, znajdującym się w stanie ciągłego kryzysu. Oczywiście znacznie zwiększył się deficyt budżetowy. Skarb Państwa szacował straty: według planu w 1985 r. powinno zostać odnotowane 60 mld rb zysku, w 1986 r. – 38 mld, w 1987 r. – 35 mld, a w 1988 r. – 40 mld. Straty w budżecie były na tyle poważne, że ich skutków nie udało się złagodzić aż do ostatnich dni istnienia ZSRR. Eksperymenty dotyczące zwalczania „monopolowych pieniędzy” spowodowały pojawienie się negatywnych długofalowych czynników w gospodarce – rosnącej inflacji i zwiększenia deficytu towarowego.
Źródło: Rudolf G. Pichoja, Historia władzy w Związku Radzieckim 1945–1991, tłum. M. Głuszkowski, P. Zemszał, Warszawa 2011, s. 456.
Po kilku latach odnotowano pewną poprawę zdrowia społeczeństwa, spowodowaną kampanią antyalkoholową. Jednak skutki gospodarcze były bardzo odczuwalne i w 1988 r. władze się z niej wycofały.
W sklepach sprzedawano dwie butelki wódki na osobę. Gdy ktoś organizował np. stypę, musiał uzyskać zaświadczenie w urzędzie stanu cywilnego lub na milicji i na jego podstawie mógł kupić 12 butelek.
Walka z korupcją
Łapówkarstwo i omijanie prawa było powszechne w krajach, w których nie działały normalne mechanizmy rynkowe i nie funkcjonowała rzeczywista kontrola, jak to jest w krajach demokratycznych.
Historia władzy w Związku Radzieckim 1945–1991System radzieckiej gospodarki był z założenia przestępczy. Przypadki omijania prawa nie były w żadnym wypadku typowe jedynie dla działaczy gospodarczych. Były one nieodłącznie związane z metodami zarządzania w warunkach totalnego „rozdzielnictwa środków”, w których o „być albo nie być” danej sfery działalności nie decydowała jej rentowność ani skuteczność zarządzania, ale opinia urzędnika w ministerstwie lub organizacji partyjnej – od komitetu rejonowego do KC. O tym, czy przedsiębiorstwa zostaną wyposażone w obrabiarki, otrzymają metal, oprzyrządowanie i środki na rozwój produkcji, czy dostaną zgodę na zatrudnienie dodatkowych pracowników, a także na budowę nowych zakładów, stadionów i realizację innych przedsięwzięć, decydowali biurokraci.
Źródło: Rudolf G. Pichoja, Historia władzy w Związku Radzieckim 1945–1991, tłum. M. Głuszkowski, P. Zemszał, Warszawa 2011, s. 460–461.
Michaił Gorbaczow postanowił ukrócić korupcję i omijanie prawa. Obywatelom bardzo się to spodobało. W rzeczywistości zarzuty korupcyjne stawiano przede wszystkim przeciwnikom politycznym. Korupcja nadal miała się dobrze.
Katastrofa w Czarnobylu
26 kwietnia 1986 r. z powodu błędów konstrukcyjnych reaktora i błędów proceduralnych doszło do wybuchu i pożaru w elektrowni jądrowej w Czarnobylu na Ukrainie. Do atmosfery dostały się substancje radioaktywne, które skaziły ziemię na terenie Ukrainy, Białorusi i Rosji.
Historia powszechna. Wiek XXW wyniku wybuchu i jego skutków śmierć poniosło ponad 5 tys. osób, a ok. 30 tys. zostało napromieniowanych.
Źródło: Edward Czapiewski, Jakub Tyszkiewicz, Historia powszechna. Wiek XX, Warszawa 2010.
Wśród ofiar było wiele osób zaangażowanych w usuwanie skutków wybuchu. Nie poinformowano ich o zagrożeniu ani nie zabezpieczono odpowiednio.
Na KremluKremlu najpierw zadecydowano, aby nie podawać informacji o katastrofie, a później umniejszano jej rozmiary i skutki. Nie odwołano pochodów pierwszomajowych, co niepotrzebnie naraziło ludzi na wchłanianie promieniowania. Postawa Michaiła Gorbaczowa pokazała, że jawność i troskę o ludzi traktował bardzo wybiórczo. Poderwało to zaufanie ludzi do sekretarza generalnego i komunistycznego państwa.
Dwa dni po wybuchu urządzenia w Polsce wykryły znacznie większą niż normalnie aktywność izotopów promieniotwórczychizotopów promieniotwórczych w powietrzu. Polscy naukowcy podnieśli alarm i przekonali władze, aby podać ludności środek blokujący wchłanianie substancji radioaktywnych. Następnego dnia rozpoczęła się akcja podawania płynu Lugola, przede wszystkim dzieciom do 17. roku życia. W ciągu kilkudziesięciu godzin przyjęło go 18,5 mln osób.
Polityka zagraniczna
Michaił Gorbaczow spotykał się z politykami Zachodnimi i robił na nich dobre wrażenie.
Historia powszechna. Wiek XXNowy lider komunistów doszedł do wniosku, że kompromisowa polityka zagraniczna jest konieczna dla reform wewnętrznych i przestawienia radzieckiej gospodarki na nowe tory, tak aby ZSRR był nadal zdolny do zachowania równowagi militarnej z USA. Jednocześnie oczekiwane zmiany w kraju mogły nastąpić tylko w sytuacji nowego odprężenia. Jedną z najważniejszych elementów polityki Gorbaczowa na arenie międzynarodowej stało się zatem doprowadzenie do kontroli zbrojeń, ukrywane pod propagandowym hasłem „ofensywy pokojowej”. Pięć spotkań przywódców Stanów Zjednoczonych i ZSRR w latach 1985–1988 przyniosło ogromne zmiany we wzajemnych relacjach między obydwoma supermocarstwami i przyczyniło się do spadku napięcia międzynarodowego. Szczególnie istotne znaczenie miało podpisanie porozumienia o eliminacji pocisków średniego zasięgu z głowicami nuklearnymi w Europie w grudniu 1987 roku. To przyspieszyło działania na rzecz rozmów o redukcji broni strategicznych.
Źródło: Edward Czapiewski, Jakub Tyszkiewicz, Historia powszechna. Wiek XX, Warszawa 2010.
Efektem spotkań Gorbaczowa z amerykańskim prezydentem Ronaldem Reaganem było - obok porozumień rozbrojeniowych - przyznanie sowieckiemu przywódcy 15 października 1990 r. Pokojowej Nagrody Nobla za działalność na rzecz zakończenia zimnej wojny.
O ile w świecie Gorbaczow był chwalony i doceniany, to z ZSRS radził sobie znacznie gorzej. W 1990 roku z jednej strony poparł ogłaszanie suwerenności przez republiki związkowe (w tym Rosję), jednak nie uznał deklaracji niepodległości krajów, które przed II wojną pozostawały niezależne: Litwy, Łotwy i Estonii. Na początku 1991 roku wysłał do Litwy ultimatum, w którym zapowiedział zbrojną interwencję, w przypadku gdy miejscowe władze nie uznają konstytucji Związku Sowieckiego. Nie czekając na odpowiedź, stacjonujące na Litwie oddziały Armii Sowieckiej przejęły kontrolę nad budynkami państwowymi w Wilnie. 13 stycznia 1991 roku 14 osób, broniących dostępu do siedziby telewizji, zginęło rozjechanych przez sowieckie czołgi (702 osoby odniosły rany). Zdjęcia z tej masakry obiegły świat.
Pozycja Gorbaczowa w ZSRS zaczęła być podważana. Znaczący wpływ na to miał szybki spadek poziomu życia mieszkańców, a także utrata kontroli nad byłymi krajami sojuszniczymi w Europie Wschodniej. W sierpniu doszło do puczu, podczas którego partyjni, twardogłowi spiskowcy próbowali odzyskać władzę i odwrócić proces zmian. W obronie Gorbaczowa wystąpił prezydent Federacji Rosyjskiej Borys Jelcyn, który tym samym zdobył olbrzymie uznanie. Jednocześnie Gorbaczow wciąż tracił w oczach obywateli. Kraj, którego formalnie był prezydentem – Związek Sowiecki – rozpadał się. Wszystkie republiki formalnie ogłosiły deklaracje niepodległości. 25 grudnia 1991 roku Gorbaczow zrezygnował z urzędu. Tego samego dnia, o godzinie 19:32 po raz ostatni na Kremlu opuszczono czerwoną flagę ZSRS z sierpem i młotem, zastępując ją biało‑niebiesko‑czerwoną flagą Rosji.
Słownik
(łac. censura - sąd krytyka) kontrola, zazwyczaj państwowa, nad wszelkimi publikacjami (prasa, widowiska teatralne, audycje radiowe itd.); urzędowa ocena ich pod względem politycznym i moralnym; cenzura prewencyjna - kontrola publikacji przed ich ukazaniem społeczeństwu; cenzura represyjna - kontrola publikacji po ich ukazaniu się społeczeństwu
(ros. Гласность – jawność) rosyjskie słowo oznaczające wygładzanie wizerunku władcy; główny element pierestrojki ros.
odmiany pierwiastków, których jądra atomów ulegają przemianie promieniotwórczej
(łac. corruptio – zepsucie) nadużywanie stanowiska publicznego (np. politycznego) i płynących z tego tytułu przywilejów w celu uzyskania prywatnych korzyści
(ros. кремль) gród warowny na wzgórzu, położony na wschodnim brzegu rzeki Moskwy. Składa się z zabudowań książęcych, cerkwi i budynków administracyjnych. Nazwa Kreml jest też synonimem władzy centralnej w Rosji
(ros. Перестройка - przebudowa) proces przekształceń systemu komunistycznego ZSRS, który miał miejsce w latach 1985–1991; obejmował m.in. zmiany w systemie społecznym, ekonomicznym i politycznym
Słowa kluczowe
głasnost, Gorbaczow, kampania antyalkoholowa, komunizm, pierestrojka, świat na przełomie tysiącleci, Związek Sowiecki
Bibliografia
E. Czapiewski, J. Tyszkiewicz, Historia powszechna. Wiek XX, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010.
J. Holzer, Europa zimnej wojny, Kraków 2012.
R. G. Pichoja, Historia władzy w Związku Radzieckim 1945‑1991, tł. M. Głuszkowski, P. Zemszał, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011.
W. Roszkowski, Półwiecze. Historia polityczna świata po 1945 roku, Warszawa 2005.