Typ mięczaki (Mollusca) to morskie bezkręgowce, które ze względu na budowę szkieletu można podzielić na dwa podtypy:

• igłoskóre (Aculifera);

• muszlowce (Conchifera).

Do igłoskórych (Aculifera) należą chitony (Polyplacophora) okryte muszlą oraz niemające muszli bruzdobrzuchy (Solenogastres) i tarczonogie (Caudofoveata).

Muszlowce (Conchifera) obejmują następujące gromady:

• jednotarczowce (Monoplacophora);

• ślimaki (Gastropoda);

• małże (Bivalvia);

• łódkonogi (Scaphopoda);

• głowonogi (Cephalopoda).

Ciało mięczaków zbudowane jest z: głowy, nogi i worka trzewiowego otoczonego płaszczem. Wytworem płaszcza jest wapienna muszla.

Muszla (skorupa, koncha) zbudowana jest z substancji organicznej – konchiolinykonchiolinakonchioliny, która wysycona jest solami wapniowymi. U niektórych gatunków występują muszle zbudowane wyłącznie z węglanu wapnia (CaCOIndeks dolny 3₃).

Typowa muszla na ogół składa się z trzech warstw:

• zewnętrznej – periostrakum (zbudowanej z konchioliny);

• środkowej – mezostrakum (wapiennej);

• wewnętrznej – hipostrakum, zwanej macicą perłową, zbudowanej z kilku pokładów delikatnych płytek aragonitowych (odmiana węglanu wapnia).

Muszla dobudowywana jest okresowo: gdy zwierzę rośnie, brzegi płaszcza odsuwają się od siebie, a w tym miejscu odkładane są nowe warstwy substancji budujących muszlę. Znając przebieg procesu, łatwo można określić, gdzie znajduje się początek muszli – najstarszy fragment jest zawsze najmniejszy.

Muszle mięczaków są bardzo zróżnicowane: u ślimaków są spiralnie skręcone, u głowonogów – wielokomorowe lub szczątkowe, u małży składają się z dwóch części, u chitonów – z ośmiu płytek.

Różnorodność fenotypowa muszli dotyczy ich wielkości, koloru i struktury powierzchni. Zmienność muszli jest tak duża, że często utrudnia poprawne oznaczanie gatunku na podstawie cech morfologicznych muszli, co ma znaczenie dla taksonomiitaksonomiataksonomii mięczaków.

R6CSEtGXzM3cR

Fotografia przedstawia muszle o różnym kolorze, kształcie i wielkości. Niektóre z nich są zaokrąglone, inne mają chropowatą strukturę nieregularne brzegi, a także różne kolory. Są ułożone obok siebie na piasku.

Muszle młodych mięczaków są przezroczyste i cienkie, a wraz z wiekiem nabierają kolorów. Różnice w kolorze mogą być spowodowane składem chemicznym środowiska (głównie u gatunków wodnych), np. w środowisku o wysokim stężeniu żelaza muszle mają barwę rudawą. U ślimaków barwa i kształt muszli zależą również od ich sposobu odżywiania.

Okrągłe lub owalne muszle jednotarczowców są jednoczęściowe, dwubocznie symetryczne i stożkowate. Na wewnętrznej stronie występują odciski mięśni (do 18 par).

Ślimaki to najliczniejsza i najbardziej zróżnicowana gromada mięczaków, których ciało osłonięte jest jednoczęściową muszlą, najczęściej spiralnie zwiniętą (zwykle prawoskrętną), z jednym otworem.

Cechą charakterystyczną budowy ślimaka jest asymetria. Wynika ona ze skomplikowanych procesów rozwojowych i wyraża się spiralnym skręceniem worka trzewiowego (torsjitorsjatorsji) i muszli oraz redukcją niektórych narządów (np. skrzeli, nerek) z jednej strony ciała.

U niektórych ślimaków muszla jest zredukowana lub jej brak.

Muszla ślimaka winniczka jest cienkościenna, ale mocna. Ma kształt kulistostożkowy, skręca się prawoskrętnie i ma barwę od jasnobrązowej do ciemnobrązowej.

Ujście muszli jest owalne i duże, a szczyt ostro zakończony.

Podczas niesprzyjającej pogody ślimak pozostaje ukryty w muszli, a jej ujście dodatkowo zabezpiecza czop śluzowy – tzw. epifragmaepifragmaepifragma. Zimą lub podczas długich okresów suszy epifragma u ślimaka winniczka staje się zwapniała i porowata.

Dwuczęściowa muszla małży jest połączona więzadłem i zwykle, na brzegu, ząbkami tworzącymi zamek. Długość muszli może wynosić zaledwie 1 mm lub – w przypadku największego małża, jakim jest przydacznia olbrzymia (Tridacna gigas) – nawet 1,5 m.

Na wewnętrznej powierzchni muszli lub w ścianie płaszcza wielu mięczaków powstają kuliste lub nieregularne twory zwane perłami. Najcenniejsze występują u perłopławów (Pteria) i słodkowodnych perłoródek (Margaritifera).  Perły zbudowane są z tej samej substancji co wewnętrzna warstwa muszli, złożonej z węglanu wapnia oraz konchioliny. Wytwarzane są przez nabłonek płaszcza wokół obcego ciała (np. drobne pasożyty, ziarenko piasku), zwanego ośrodkiem perły.

Najmniejsze perły mogą osiągać wielkość mniejszą niż 1 mm, a największe od 40 do 45 mm.

U większości osiadłych małży muszle są gładkie. Gatunki, wykazujące zdolność ruchu, mają muszle białe i o wydłużonym kształcie. Powierzchnia muszli ma charakterystyczną żeberkowaną lub ząbkowaną powierzchnię (głównie w przedniej części).

Istnieją także gatunki małży mające zdolność aktywnego pływania, np. przegrzebek zwyczajny (Pecten maximus). Małże te poruszają się dzięki prądowi wody wyrzucanej z płaszcza gwałtownym zwieraniem połówek muszli.

RGpGMwAb9U61J

Zdjęcie przedstawia muszlę łódkonoga. Muszla ta jest podłużna i lekko zaokrąglona, przypomina długi, biały róg. Ma ona jasną barwę.

Walcowate, dwubocznie symetryczne ciało łódkonogów okryte jest rurkowatą, lekko wygiętą jednoczęściową muszlą, otwartą na obu końcach. Długość ciała łódkonogów osiąga od 20 do 50 mm. Łódkonogi z przedniej części ciała wystawiają mięsistą nogę, dzięki której mogą się przemieszczać i drążyć w piasku. Z drugiej strony wystawiają głowę (pozbawioną oczu) wraz z nitkowatymi wyrostkami napędzającymi i chwytającymi pokarm.

Głowonogi mają muszlę wewnętrzną, często zredukowaną. Ośmiornice  (Octopoda) są przedstawicielami głowonogów, ale nie posiadają muszli.

R1dpyRc4OqBC71

Fotografia przedstawia przekrój przez muszlę łodzika. Posiada ona perłowy połysk, brązowy kolor i spiralny wzór typowy dla ślimaka. Przez tą część poprowadzona jest niebieska, spiralna linia pokazująca kierunek wzoru na muszli.

U łodzików (Nautilida) występuje symetryczna muszla zewnętrzna, która jest zwinięta w jednej płaszczyźnie. Wewnętrzną stronę muszli wyściela warstwa perłowa. Otwór muszli zamykany jest mięsistym kapturem.

Muszla amonitów (Ammonoidea), wymarłej podgromady głowonogów, zbudowana była z dwóch części – komory mieszkalnej i części złożonej z licznych komór. Głównym składnikiem budulcowym muszli amonitów był aragonit. Z zewnątrz była ona gładka lub miała wyraźne żebra, które dodatkowo ją wzmacniały. Ujście muszli zamykane było wieczkiem.

R1IncIqOhmdBN

Fotografia przedstawia przekrój przez skamieniałą muszlę amonita. Muszla ta ma zaokrąglony kształt, a w środku spiralną, charakterystyczną dla muszli strukturę. Posiada jasnobrązową barwę w czarne, faliste pasy.

U mątw muszla jest zbudowana z węglanu wapnia i zredukowana do płytki znajdującej się pod płaszczem.

RZUxpkzF5XLQQ

Na zdjęciu przedstawiona jest zredukowana muszla, inaczej kość mątwia mątwy zwyczajnej. Muszla ta ma eliptyczny, wydłużony kształt i białą barwę.

R1LktTu9IWrwL1

Zdjęcie przedstawia muszlę chitonów. Muszla składa się z ośmiu sąsiadujących ze sobą płytek. Pierwsza i ostatnia są najmniejsze, z kolei środkowe są podobnej wielkości. Płytki mają różową barwę i na nich znajduje się geometryczny, błękitny wzorek.

Muszla chitonów składa się z ośmiu ruchomo zestawionych płytek, co umożliwia chitonom zwijanie się w razie oderwania od podłoża. Górną warstwę muszli przebijają liczne narządy zmysłów nabłonkowych.

Muszla mięczaków pełni przede wszystkim funkcję ochronną. W razie niebezpieczeństwa lub niekorzystnych warunków otoczenia zwierzę może się w niej schować. Jest również schronieniem dla zwierząt, które nie mają muszli. Pustelniki(Paguroidea) chowają swoje miękkie, workowate odwłoki w pustych muszlach ślimaków.

RHC9qloAqLuu6

Na zdjęciu widoczny jest krab pustelnik siedzący w podłużnej, spiralnej muszli, która ma wydłużony kształt oraz biało‑brązową barwę. Spod skorupy wystają białe, długie nogi kraba oraz okrągłe oczy w białym kolorze z czarnymi powiekami. Krab na zdjęciu znajduje się na plaży.

Niektóre małże za pomocą ruchów muszli mogą swobodnie się poruszać (np. przegrzebki zwyczajne ( Pecten maximus)), natomiast małże osiadłe przyrastają muszlą do podłoża.

Perła należy do najwartościowszych kamieni szlachetnych i jest to prawdopodobnie najstarsza znana człowiekowi ozdoba. Perły wraz z muszlami znajdowano w prehistorycznych grobowcach, a odnaleziony w Egipcie naszyjnik z perłą datuje się na ok. 2500 lat p.n.e.

R1Ri7SXCbWEdQ

Zdjęcie przedstawia perły. Mają one okrągły kształt i połysk, odbijają światło. Perły na zdjęciu mają kremowy, biały, różowy, niebieski i brązowy połysk.

Perły cenione są w jubilerstwie, a także w hafciarstwie, zwłaszcza na Dalekim Wschodzie. To w Chinach już w XIII w. odkryto, że można hodować perły przez umieszczenie w muszli ciała obcego.

Piękno i symbolikę muszli uwiecznił ok.1485 r. wybitny malarz Sandro Botticelli. Obraz Narodziny Wenus to dzieło, które zyskało miano symbolu renesansu.

Renesansowy zwrot ku naturze znalazł odzwierciedlenie nie tylko w sztuce. Na XVI w. datuje się narodziny kolekcjonerstwa muszli.

Do dziś kolekcjonerzy wydają olbrzymie sumy na rzadkie okazy. W XVIII w. jedną z najbardziej pożądanych muszli był szkielet skalarii drogocennej (Epitonium scalare).

R7cD1BvT1V7xe

Na zdjęciu przedstawione są kolekcjonerskie muszle ślimaków i małży. Muszle te są różnej wielkości. Muszle małży mają zaokrąglony jeden bok i posiadają wyżłobienia i wypukłości, a muszle ślimaków są spiralnie skręcone i posiadają ostre szczyty. Mają kolor biały, różowawy, brązowy i piaskowy.

Muszla uchowca czerwonego (Haliotis rufescens) – dużego, jadalnego ślimaka morskiego z rodziny Haliotidae – jest wyjątkowo wytrzymała. Cecha ta jest efektem budowy – między mikroskopijnej wielkości płytkami z węglanu wapnia, ułożonymi jak cegły, znajduje się lepka substancja białkowa. Po uderzeniu w muszlę ślimaka płytki ślizgają się zamiast pękać, a białko rozciąga się, aby pochłonąć energię bardzo silnego uderzenia.

Bazując na strukturze muszli uchowca czerwonego, uczeni stworzyli niezwykle twardy, a jednocześnie cienki i lekki materiał zbudowany z warstw aluminium i tytanu. Testy wykazały, że doskonale nadawałby się na kuloodporne kamizelki, a w przyszłości będzie mógł znaleźć zastosowanie przy budowie rakiet oraz skafandrów astronautów. W ten sposób liczący 600 mln lat pomysł natury może przyczynić się do rozwoju technologii ery kosmicznej.

Muszle osłaniające ciało małży i ślimaków wykazują wyjątkowy kalejdoskop kształtów. Muszle ślimaków są płasko zwinięte, jajowate, stożkowate, czapeczkowate, wrzecionowate, wieżyczkowate lub kuliste. Dwuczęściowe muszle małży wyróżnia niezwykła precyzja budowy.

Kształt, wielkość i budowa muszli mają szczególne znaczenie dla biologów, gdyż pozwalają określić gatunek mięczaka.

Szczególne ważne dla nauki są także skamieniałe szczątki wymarłych mięczaków: amonitówamonityamonitów (Ammonoidea) i belemnitówbelemnitybelemnitów (Belemnitida). Jako skamieniałości przewodnieskamieniałości przewodnieskamieniałości przewodnie umożliwiają analizę minionych epok geologicznych oraz odtworzenie biegu historii życia na Ziemi.

Budowa muszli, chociaż nie jest już uważana za najbardziej istotną cechę taksonomiczną, umożliwia w praktyce oznaczenie rodzaju wszystkich krajowych ślimaków oraz przypisanie większości z nich właściwej przynależności gatunkowej.

Ciało wszystkich krajowych ślimaków słodkowodnych okryte jest wapienno‑konchiolinową muszlą, która może przybierać różnorodne kształty, a niekiedy jest zamknięta wieczkiem.

Obecność lub brak wieczka stanowi kryterium podziału:

• otwór muszli zamykany wieczkiem oznacza przynależność do przodoskrzelnych (Prosobranchia);

• brak wieczka oznacza przynależność do płucodysznych (Pulmonata).

Słownik