Przeczytaj
Typ mięczaki (Mollusca) to morskie bezkręgowce, które ze względu na budowę szkieletu można podzielić na dwa podtypy:
igłoskóre (Aculifera);
muszlowce (Conchifera).
Do igłoskórych (Aculifera) należą chitony (Polyplacophora) okryte muszlą oraz niemające muszli bruzdobrzuchy (Solenogastres) i tarczonogie (Caudofoveata).
Muszlowce (Conchifera) obejmują następujące gromady:
jednotarczowce (Monoplacophora);
ślimaki (Gastropoda);
małże (Bivalvia);
łódkonogi (Scaphopoda);
głowonogi (Cephalopoda).
Ciało mięczaków zbudowane jest z: głowy, nogi i worka trzewiowego otoczonego płaszczem. Wytworem płaszcza jest wapienna muszla.
Budowa muszli mięczaków
Muszla (skorupa, koncha) zbudowana jest z substancji organicznej – konchiolinykonchioliny, która wysycona jest solami wapniowymi. U niektórych gatunków występują muszle zbudowane wyłącznie z węglanu wapnia (CaCOIndeks dolny 33).
Typowa muszla na ogół składa się z trzech warstw:
zewnętrznej – periostrakum (zbudowanej z konchioliny);
środkowej – mezostrakum (wapiennej);
wewnętrznej – hipostrakum, zwanej macicą perłową, zbudowanej z kilku pokładów delikatnych płytek aragonitowych (odmiana węglanu wapnia).
Muszla dobudowywana jest okresowo: gdy zwierzę rośnie, brzegi płaszcza odsuwają się od siebie, a w tym miejscu odkładane są nowe warstwy substancji budujących muszlę. Znając przebieg procesu, łatwo można określić, gdzie znajduje się początek muszli – najstarszy fragment jest zawsze najmniejszy.
Muszle mięczaków są bardzo zróżnicowane: u ślimaków są spiralnie skręcone, u głowonogów – wielokomorowe lub szczątkowe, u małży składają się z dwóch części, u chitonów – z ośmiu płytek.
Różnorodność fenotypowa muszli dotyczy ich wielkości, koloru i struktury powierzchni. Zmienność muszli jest tak duża, że często utrudnia poprawne oznaczanie gatunku na podstawie cech morfologicznych muszli, co ma znaczenie dla taksonomiitaksonomii mięczaków.
Muszle młodych mięczaków są przezroczyste i cienkie, a wraz z wiekiem nabierają kolorów. Różnice w kolorze mogą być spowodowane składem chemicznym środowiska (głównie u gatunków wodnych), np. w środowisku o wysokim stężeniu żelaza muszle mają barwę rudawą. U ślimaków barwa i kształt muszli zależą również od ich sposobu odżywiania.
Jednotarczowce (Monoplacophora)
Okrągłe lub owalne muszle jednotarczowców są jednoczęściowe, dwubocznie symetryczne i stożkowate. Na wewnętrznej stronie występują odciski mięśni (do 18 par).
Ślimaki – brzuchonogi (Gastropoda)
Ślimaki to najliczniejsza i najbardziej zróżnicowana gromada mięczaków, których ciało osłonięte jest jednoczęściową muszlą, najczęściej spiralnie zwiniętą (zwykle prawoskrętną), z jednym otworem.
Cechą charakterystyczną budowy ślimaka jest asymetria. Wynika ona ze skomplikowanych procesów rozwojowych i wyraża się spiralnym skręceniem worka trzewiowego (torsjitorsji) i muszli oraz redukcją niektórych narządów (np. skrzeli, nerek) z jednej strony ciała.
U niektórych ślimaków muszla jest zredukowana lub jej brak.
Przykład – muszla ślimaka winniczka (Helix pomatia)
Muszla ślimaka winniczka jest cienkościenna, ale mocna. Ma kształt kulistostożkowy, skręca się prawoskrętnie i ma barwę od jasnobrązowej do ciemnobrązowej.
Ujście muszli jest owalne i duże, a szczyt ostro zakończony.
Podczas niesprzyjającej pogody ślimak pozostaje ukryty w muszli, a jej ujście dodatkowo zabezpiecza czop śluzowy – tzw. epifragmaepifragma. Zimą lub podczas długich okresów suszy epifragma u ślimaka winniczka staje się zwapniała i porowata.
Małże – blaszkoskrzelne (Bivalvia)
Dwuczęściowa muszla małży jest połączona więzadłem i zwykle, na brzegu, ząbkami tworzącymi zamek. Długość muszli może wynosić zaledwie 1 mm lub – w przypadku największego małża, jakim jest przydacznia olbrzymia (Tridacna gigas) – nawet 1,5 m.
Na wewnętrznej powierzchni muszli lub w ścianie płaszcza wielu mięczaków powstają kuliste lub nieregularne twory zwane perłami. Najcenniejsze występują u perłopławów (Pteria) i słodkowodnych perłoródek (Margaritifera). Perły zbudowane są z tej samej substancji co wewnętrzna warstwa muszli, złożonej z węglanu wapnia oraz konchioliny. Wytwarzane są przez nabłonek płaszcza wokół obcego ciała (np. drobne pasożyty, ziarenko piasku), zwanego ośrodkiem perły.
Najmniejsze perły mogą osiągać wielkość mniejszą niż 1 mm, a największe od 40 do 45 mm.
U większości osiadłych małży muszle są gładkie. Gatunki, wykazujące zdolność ruchu, mają muszle białe i o wydłużonym kształcie. Powierzchnia muszli ma charakterystyczną żeberkowaną lub ząbkowaną powierzchnię (głównie w przedniej części).
Świdrakowate (Teredinidae) przystosowane są do drążenia otworów w drewnie oraz trawienia celulozy.
Świdrak okrętowiec (Teredo navalis), przedstawiciel rodziny świdrakowatych, powoduje znaczne szkody, niszcząc drewniane elementy statków i urządzeń portowych.
Istnieją także gatunki małży mające zdolność aktywnego pływania, np. przegrzebek zwyczajny (Pecten maximus). Małże te poruszają się dzięki prądowi wody wyrzucanej z płaszcza gwałtownym zwieraniem połówek muszli.
Łódkonogi (Scaphopoda)
Walcowate, dwubocznie symetryczne ciało łódkonogów okryte jest rurkowatą, lekko wygiętą jednoczęściową muszlą, otwartą na obu końcach. Długość ciała łódkonogów osiąga od 20 do 50 mm. Łódkonogi z przedniej części ciała wystawiają mięsistą nogę, dzięki której mogą się przemieszczać i drążyć w piasku. Z drugiej strony wystawiają głowę (pozbawioną oczu) wraz z nitkowatymi wyrostkami napędzającymi i chwytającymi pokarm.
Głowonogi (Cephalopoda)
Głowonogi mają muszlę wewnętrzną, często zredukowaną. Ośmiornice (Octopoda) są przedstawicielami głowonogów, ale nie posiadają muszli.
U łodzików (Nautilida) występuje symetryczna muszla zewnętrzna, która jest zwinięta w jednej płaszczyźnie. Wewnętrzną stronę muszli wyściela warstwa perłowa. Otwór muszli zamykany jest mięsistym kapturem.
Muszla amonitów (Ammonoidea), wymarłej podgromady głowonogów, zbudowana była z dwóch części – komory mieszkalnej i części złożonej z licznych komór. Głównym składnikiem budulcowym muszli amonitów był aragonit. Z zewnątrz była ona gładka lub miała wyraźne żebra, które dodatkowo ją wzmacniały. Ujście muszli zamykane było wieczkiem.
U mątw muszla jest zbudowana z węglanu wapnia i zredukowana do płytki znajdującej się pod płaszczem.
Chitony – wielotarczowce (Polyplacophora)
Muszla chitonów składa się z ośmiu ruchomo zestawionych płytek, co umożliwia chitonom zwijanie się w razie oderwania od podłoża. Górną warstwę muszli przebijają liczne narządy zmysłów nabłonkowych.
Znaczenie muszli w przyrodzie i dla człowieka
Muszla mięczaków pełni przede wszystkim funkcję ochronną. W razie niebezpieczeństwa lub niekorzystnych warunków otoczenia zwierzę może się w niej schować. Jest również schronieniem dla zwierząt, które nie mają muszli. Pustelniki(Paguroidea) chowają swoje miękkie, workowate odwłoki w pustych muszlach ślimaków.
Niektóre małże za pomocą ruchów muszli mogą swobodnie się poruszać (np. przegrzebki zwyczajne ( Pecten maximus)), natomiast małże osiadłe przyrastają muszlą do podłoża.
Perła w muszli
Perła należy do najwartościowszych kamieni szlachetnych i jest to prawdopodobnie najstarsza znana człowiekowi ozdoba. Perły wraz z muszlami znajdowano w prehistorycznych grobowcach, a odnaleziony w Egipcie naszyjnik z perłą datuje się na ok. 2500 lat p.n.e.
Perły cenione są w jubilerstwie, a także w hafciarstwie, zwłaszcza na Dalekim Wschodzie. To w Chinach już w XIII w. odkryto, że można hodować perły przez umieszczenie w muszli ciała obcego.
Uroda muszli
Piękno i symbolikę muszli uwiecznił ok.1485 r. wybitny malarz Sandro Botticelli. Obraz Narodziny Wenus to dzieło, które zyskało miano symbolu renesansu.
Renesansowy zwrot ku naturze znalazł odzwierciedlenie nie tylko w sztuce. Na XVI w. datuje się narodziny kolekcjonerstwa muszli.
Do dziś kolekcjonerzy wydają olbrzymie sumy na rzadkie okazy. W XVIII w. jedną z najbardziej pożądanych muszli był szkielet skalarii drogocennej (Epitonium scalare).
Zbieranie muszli to popularne hobby, dające dużo radości. Przedmiotem zbiorów powinny być wyłącznie muszle puste.
Przykłady wykorzystywania muszli przez człowieka
Przykład – muszla uchowca czerwonego (Haliotis rufescens)
Muszla uchowca czerwonego (Haliotis rufescens) – dużego, jadalnego ślimaka morskiego z rodziny Haliotidae – jest wyjątkowo wytrzymała. Cecha ta jest efektem budowy – między mikroskopijnej wielkości płytkami z węglanu wapnia, ułożonymi jak cegły, znajduje się lepka substancja białkowa. Po uderzeniu w muszlę ślimaka płytki ślizgają się zamiast pękać, a białko rozciąga się, aby pochłonąć energię bardzo silnego uderzenia.
Bazując na strukturze muszli uchowca czerwonego, uczeni stworzyli niezwykle twardy, a jednocześnie cienki i lekki materiał zbudowany z warstw aluminium i tytanu. Testy wykazały, że doskonale nadawałby się na kuloodporne kamizelki, a w przyszłości będzie mógł znaleźć zastosowanie przy budowie rakiet oraz skafandrów astronautów. W ten sposób liczący 600 mln lat pomysł natury może przyczynić się do rozwoju technologii ery kosmicznej.
Znaczenie muszli w filogenezie mięczaków
Muszle osłaniające ciało małży i ślimaków wykazują wyjątkowy kalejdoskop kształtów. Muszle ślimaków są płasko zwinięte, jajowate, stożkowate, czapeczkowate, wrzecionowate, wieżyczkowate lub kuliste. Dwuczęściowe muszle małży wyróżnia niezwykła precyzja budowy.
Kształt, wielkość i budowa muszli mają szczególne znaczenie dla biologów, gdyż pozwalają określić gatunek mięczaka.
Nauka zajmująca się badaniem muszli mięczaków to konchiologiakonchiologia.
Szczególne ważne dla nauki są także skamieniałe szczątki wymarłych mięczaków: amonitówamonitów (Ammonoidea) i belemnitówbelemnitów (Belemnitida). Jako skamieniałości przewodnieskamieniałości przewodnie umożliwiają analizę minionych epok geologicznych oraz odtworzenie biegu historii życia na Ziemi.
Muszla jako kryterium klasyfikacji ślimaków
Budowa muszli, chociaż nie jest już uważana za najbardziej istotną cechę taksonomiczną, umożliwia w praktyce oznaczenie rodzaju wszystkich krajowych ślimaków oraz przypisanie większości z nich właściwej przynależności gatunkowej.
Ciało wszystkich krajowych ślimaków słodkowodnych okryte jest wapienno‑konchiolinową muszlą, która może przybierać różnorodne kształty, a niekiedy jest zamknięta wieczkiem.
Obecność lub brak wieczka stanowi kryterium podziału:
otwór muszli zamykany wieczkiem oznacza przynależność do przodoskrzelnych (Prosobranchia);
brak wieczka oznacza przynależność do płucodysznych (Pulmonata).
Słownik
(Ammonoidea) podgromada wymarłych morskich, drapieżnych głowonogów, która pojawiła się w dewonie, a wyginęła pod koniec kredy. Amonity żyły licznie w morzach jurajskich i kredowych. Planispiralnie zwinięte muszle amonitów osiągające czasami duże rozmiary (średnica ich muszli dochodziła do 2,5 m) były gładkie lub ornamentowane żeberkami, guzkami a niekiedy kolcami
polimorficzna odmiana węglanu wapnia, stanowi 90% masy perłowej
Belemnitida rząd wymarłych głowonogów o wewnętrznej muszli i ramionach uzbrojonych rzędami chitynowych haków. Belemity powstały prawdopodobnie na początku jury, a wymarły w końcu kredy. W Polsce są pospolitymi skamieniałościami
czop śluzowy zamykający ujście muszli w czasie niesprzyjających warunków pogodowych
przestrzeń (jama) znajdująca się między fałdem płaszcza a workiem trzewiowym mięczaków
konchina; substancja organiczna podobna do chityny, tworząca zewnętrzną warstwę muszli mięczaków
(gr. kónchē – muszla, lógos – słowo, nauka) tradycyjny dział nauk zoologicznych zajmujący się badaniem i systematycznym opracowywaniem muszli, czyli konch mięczaków
(łac. operculum) wieczko zamykające otwór muszli
skamieniałości o znacznym rozprzestrzenieniu i krótkim czasie występowania. Umożliwiają ustalenie wieku skał, w których występują, stanowią główne narzędzie stratygrafii – nauki zajmującej się analizą warstw skalnych i określaniem wieku skał
nauka o zasadach stosowanych w systematyce organizmów przy opisie gatunków, ich nazywaniu i włączaniu w układ systematyczny zwierząt i roślin
obrót worka trzewiowego ślimaków w stosunku do nogi i głowy o 180°