Aleksander Macedoński – droga do wielkości

Aleksander Macedoński uważany jest za jednego z największych władców i wodzów starożytności. Bez wątpienia jego podboje miały doniosłe skutki dla dziejów świata. Niezwykłe osiągnięcia króla, (mimo krótkiego panowania) sprawiły że otrzymał przydomek „Wielki”. Czy jednak w pełni zasłużył na to miano?

Skutki podbojów Aleksandra można podzielić na krótko- i długofalowe. Przedtem jednak warto powiedzieć kilka słów o przebiegu kampanii, które prowadził. Zasiadł na tronie po śmierci ojca, Filipa II, który zginął w zamachu w 336 r. p.n.e. Odziedziczył silne królestwo Macedonii, od którego zależne były polis Grecji właściwej. Jest prawdopodobne, że Aleksander był zamieszany w spisek na życie ojca, winą jednak obarczył Dariusza III, króla Persów. Po stłumienia powstania w Tebach i zniszczeniu miasta ruszył z „odwetową” wyprawą przeciw niemu.

RpNTyz33TIcoV

Ilustracja przedstawia mapę Królestwa Macedonii od śmierci Filipa w 336 roku przed naszą erą. Jest to mapa konturowa. Królestwo Macedonii wyznaczają następujące miasta: Ambracia, Dodona, Dion, Pydna, Methoni, Pella, Olynthus, Potidea, Amphipolis, Thasos. Wszystkie opisy na mapie są w języku angielskim.

RGPRBxAT7xwHN1

Ilustracja przedstawia scenę bitwy u wybrzeża. Kilkudziesięciu walczących ze sobą żołnierzy. Część z nich walczy konno, pozostali to piechota. Na ląd próbują dostać się żołnierze z wody. Na horyzoncie górzysty teren.

Aleksander rozbił wojska perskie nad rzeką Granik (334 r. p.n.e.), a następnie pod Issos (333 r. p.n.e.), zdobywając większość Azji Mniejszej. Później udał się do Fenicji. Po zdobyciu Tyru inne miasta same się poddały. W ręce Aleksandra wpadły też Syria, Palestyna i w końcu Egipt. Celem tej operacji było odcięcie Persów od Morza Śródziemnego, a co za tym idzie – możliwości rekrutowania najemników w greckich miastach. Aleksander pokonał Dariusza w decydującym starciu pod Gaugamelą (331 r. p.n.e.) i zajął Babilon oraz Persepolis – stolicę państwa. Uciekający Dariusz został w końcu zamordowany przez jednego ze swoich satrapów – namiestników prowincji. Morderca sam ogłosił się królem Persji i Aleksander musiał poświęcić jeszcze kilka lat, aby go pokonać i stać się jedynym władcą imperium.

R2RDuDCv9yfTT

Ilustracja przedstawia scenę batalistyczną. Jeźdźcy w rydwanach zaprzężonych w konie walczą ze sobą używając łuków, dzid oraz szpikulców przymocowanych do kół powozów. Niektóre z rydwanów przewracają się. W oddali żołnierze szarżujący na słoniach.

R13YClibFsXcA

Ilustracja przedstawia scenę przejazdu mężczyzny w powozie przez miasto. Mężczyzna stoi w bogato zdobionym rydwanie zaprzężonym w słonia. Ubrany jest w długą szatę, pelerynę oraz hełm z pióropuszem. W dłoniach trzyma berło. Na słoniu siedzi młody mężczyzna z długimi włosami, ubrany w luźną szatę. Mężczyznę w powozie otacza tłum ludzi. Żołnierze na koniach, mężczyźni niosący wazę, mężczyzna na koniu, kobiety z dziećmi. W tle sceny widać zabudowania antycznego miasta.

RMeztOl9oibnI

Ilustracja przedstawia żołnierzy stojących nad leżącym na kamieniach mężczyzną. Jeden z żołnierzy ma wyciągnięty miecz w kierunku leżącego. Pozostali przyglądają się sytuacji. Wszyscy widoczni na ilustracji ubrani są w rzymskie mundury i hełmy z pióropuszami.

R5CFnuZ80lMH2

Ilustracja przedstawia dyskusję mężczyzn stojących w dużej grupie. Po prawej stronie stoi młody mężczyzna otoczony żołnierzami. Mężczyzna ubrany jest w skórzaną, rzymską zbroję. Ma czarne kręcone włosy. Za nim stoją mężczyźni w metalowych zbrojach. Po lewej stronie klęczy kobieta z dzieckiem ubrana w długą pelerynę obszytą sobolim kołnierzem. Obok niej znajduje się kobieta ubrana w suknię z dekoltem, perłowym naszyjnikiem. Za nią stoi starszy mężczyzna z brodą. W tle widać kontury budynków miejskich oraz przechodniów.

R1CyaGVcfcTok1

Ilustracja przedstawia batalistyczną scenę walki. Bitwa rozgrywa się w lesie. Pomiędzy niskimi drzewami trwa walka pomiędzy kilkudziesięcioma osobami. Żołnierze ci częściowo siedzą na koniach, częściowo walczą jako piechota. W tle widać pasma górskie.

Po tym zwycięstwie nie ustawał jednak w marszu na wschód i jak zapisano w Księdze Machabejskiej, „dotarł aż na krańce ziemi” - co w rozumieniu współczesnych oznaczało rzekę Indus. Tam pokonał miejscowego władcę, Porosa, mimo że ten korzystał ze słoni bojowych. Jednak żołnierze, zmęczeni długą drogą, trudnym klimatem i nieustannymi walkami, odmówili dalszego marszu. Niedługo po powrocie Aleksander zmarł w Babilonie (w 323 r. p.n.e.), nie wyznaczając wyraźnie następcy. Jego oficerowie (zwani diadochamidiadochowie (diadochos - „następca”)diadochami, dosłownie - „następcami”) podzielili między siebie państwo i prowadzili przez wiele lat wojny o dominację.

R1M9pg8OF7p7d

Ilustracja przedstawia scenę pożegnania Aleksandra Macedońskiego. Mężczyzna leży w łóżku pośrodku pokoju. Obok niego stoi wiele osób, kobiet, mężczyzn, dzieci, żołnierzy, duchownych. Otaczają oni łoże umierającego króla w skupieniu. Przy samym łożu stoi kobieta ubrana w długą szatę oraz chustę na głowie.

Ekspansja cywilizacji helleńskiej

Najważniejszym krótkofalowym skutkiem był upadek imperium perskiego. Ściślej rzecz biorąc – zmieniło się ono w imperium macedońskie. Aleksander przedstawiał się jako spadkobierca Dariusza i Cyrusa, żenił się też z perskimi księżniczkami. Od tego czasu w dawnym państwie Persów dominować będzie kultura grecka, czego symbolem może być przetłumaczenie napisu nagrobnego Cyrusa na grecki.

R1JhV5ZvSrlHC

Ilustracja przedstawia budynek, grobowiec Aleksandra. Jest to niski budynek z wejściem przez wysunięte do przodu drzwi. Przed budynkiem znajduje się droga, na której spacerują żołnierze. W tle pasmo górskie oraz kontury budynków.

Ta dominacja potrwa wiele wieków, i spowoduje najważniejszy długofalowy skutek, jakim była hellenizacjahellenizacjahellenizacja – czyli ekspansja języka i cywilizacji greckiej na ziemie wschodnie. Oczywiście proces ten nie dotknął wszystkich ziem byłej Persji równomiernie. Azja Mniejsza, Palestyna, Egipt i większość Syrii zostały najsilniej zhellenizowanehellenizacjazhellenizowane, choć na innych terenach wpływy greckie też były znaczne. Dużą zasługą Aleksandra dla ekspansji cywilizacji helleńskiej było zakładanie nowych polis – głównych ośrodków tej cywilizacji, wcześniej nieznanych na wschodzie. Najsłynniejszym z nich stała się Aleksandria w Egipcie – miasto mające wielki wkład w rozwój kultury antycznej. Politykę Aleksandra w tym względzie kontynuowali jego sukcesorzy (w ten sposób powstała m.in. syryjska Antiochia czy Seleucja nad Tygrysem) oraz cesarze rzymscy (np.: palestyńska Cezarea czy Augusta Treverorum na terenie Galii).

R7lwJEvI1I2Q0

Ilustracja przedstawia róg do picia wina. Ustnik rogu ma kształt kota z otwartym pyszczkiem oraz rozpostartymi pazurami.

Unifikacja kulturowa wschodniego basenu Morza Śródziemnego miała duży wpływ na przyszłe dzieje. Przede wszystkim znacznie ułatwiła zajęcie tych ziem przez Rzymian oraz utrzymanie ich przez następne stulecia. Ponadto, szczególne rozpowszechnienie się greki wśród Żydów miało duże znaczenie dla późniejszego rozwoju chrześcijaństwa – święte pisma szybko zostały przetłumaczone na grecki, dzięki czemu łatwo mogły rozprzestrzenić się po całym imperium i dotrzeć także do osób nieznających hebrajskiego. Ekspansję języka greckiego powstrzymały dopiero podboje arabskie i długoletnia dominacja islamu w regionie.

RDDjbnnp5UGGP

Ilustracja przedstawia kamienną tabliczkę, na której znajduje się wyryty napis w język greckim.

Wpływy kulturowe działy jednak w obie strony. Zapoczątkował to sam Aleksander, przyjmując egipski kult Amona oraz persko‑medyjski sposób ubierania się i ceremoniał dworski. Według słów Plutarcha dochodziło też do mieszania elementów z różnych, pozagreckich regionów imperium (np. stroju medyjskiego i perskiego). Miało to duże znaczenie także w religii. Otworzenie się najpierw Greków, a potem Rzymian na bóstwa wschodnie (Mitra, Izyda) oraz synkretyczne (Serapis, Sol Invictus) stworzyło podatny grunt dla powstania i rozwoju chrześcijaństwa, w którym widoczny jest wpływ różnych religii.

R1cNGKIiXbflp

Ilustracja przedstawia rzeźbę mężczyzny. Jest to mężczyzna z długimi, kręconymi włosami oraz długą kręconą brodą i wąsami. Na głowie ma naczynie na wodę. Ubrany jest w plisowaną szatę.

Wzór monarchy

Największe znaczenie miało jednak przejęcie perskiego ceremoniału dworskiego i zwyczaju „padania przed królem na twarz”. Jak pisze Plutarch, dla Macedończyków (i Greków) było to nie do pomyślenia – ale tolerowali takie zachowanie Aleksandra ze względu na jego sukcesy i autorytet.

RdPU0UeKz5kUX1

Ilustracja przedstawia scenę z książki. Na obrazku mężczyzna z długimi, kręconymi włosami, siedzący na tronie. Ubrany jest w złoty płaszcz z kołnierzem z futra gronostai. W prawym ręku trzyma berło. Dwóch duchownych nakłada mu koronę na głowę. Po obu stronach tronu stoi kilka osób przyglądających się sytuacji.

Do Aleksandra odwoływali się także jego następcy – o czym świadczy umieszczenie wizerunku tego władcy na monecie wybitej za panowania Lizymacha w Tracji (ilustracja poniżej). Aleksander stał się wzorem monarchy nie tylko dla władców hellenistycznych, za których czasów nastąpiła postępująca orientyzacja ceremoniału dworskiego, ale także dla cesarzy rzymskich. Oni również kazali się otaczać kultem boskim (zwłaszcza przez ludy nienależące do kultury grecko‑rzymskiej), co z kolei Aleksander przejął od Egipcjan. Nawet po przyjęciu chrześcijaństwa zachowano sakralną legitymizację władzy cesarskiej.

R7yNJYG0Yd5IN

Ilustracja przedstawia starożytną monetę widoczną z dwóch stron. Po lewej stronie widoczna jest twarz mężczyzny z prawego profilu z długimi, kręconymi włosami, o ostrych rysach twarzy, dużym nosie, wydatnych ustach, wystającym podbródku. Między włosami mężczyzna ma zakręcone rogi. Po prawej stronie widać kobietę siedzącą na rzeźbionym krześle. Na dłoni kobiety stoi mała, naga postać ze skrzydłami u ramion. Kobieta ubrana jest w powłóczystą suknię z odkrytymi ramionami, a na głowie ma hełm z pióropuszem. Dookoła niej widoczne są antyczne litery.

Kolejnym krótkofalowym skutkiem podbojów Aleksandra było powstanie państw diadochówdiadochowie (diadochos - „następca”)diadochów. Po bitwie pod Ipsos w 301 r. najsilniejsze z nich stało się królestwo Seleucydów (nazwa pochodzi od założyciela dynastii, Seleukosa). W zasadzie objęło ono całe dawne imperium Aleksandra, z wyjątkiem Egiptu i ziem europejskich (Ptolemeusze przejściowo kontrolowali też Cylicję) oraz wyspy Morza Śródziemnego (ilustracja poniżej).

R16SsMv3b5uR8

Ilustracja przedstawia mapę konturową państwa diadochów z 303 roku przed naszą erą. Zaznaczono na niej następujące krainy (od prawej): Mauryan Empire, Seleukos, Media Atropatene, Antigonos, Armenia, Paphlagonia, Bithynia, Ptolemaios, Kassandros, Lysimachos,

Rd5CcbHmw1MNf

Ilustracja przedstawia mapę Królestwa Seleukosa pierwszego Nikatora (około 300 roku przed nasza erą), po bitwie pod Ipsos. Granicę królestwa wyznaczają następujące krainy: Galacja, Kapadocja, Media, Partia, Suzjana, Persyda, Aria, Baktria. Obszary uzależnione od monarchii Seleukidów, to krainy: Bitynia, Pont, Armenia, Media Atropatene. Na mapie zaznaczono także Egipt Ptolemeuszy leżące w dolinie Nilu, na terenie współczesnego Egiptu.

R1H3ahuFA4fA3

Ilustracja przedstawia fragment fresku ściennego. W górnej części fresku widoczni są mężczyźni, żołnierze uzbrojeni w dzidy oraz tarcze, stojący w rzędzie. Na dole ilustracji widać dwóch mężczyzn stojących pod ścianą, mężczyźni spoglądają w ziemię, w dłoniach trzymają bardzo długie dzidy (dwukrotna wysokość człowieka). Nad mężczyznami wiszą tarcze. Na jednej tarczy widoczna jest twarz chłopca, na drugiej ptak.

Warto jeszcze przytoczyć kilka słów o Aleksandrze jako człowieku. Zarówno księga machabejska, jak i tekst Plutarcha podkreślają jego „pychę” i „próżność”. Rzeczywiście, uważanie się za pół‑boga oraz chęć dotarcia do krańców świata bez względu na koszty świadczą o pewnej megalomanii. Jednak biorąc pod uwagę sukcesy, jakie odniósł, wysoka samoocena Aleksandra jest po części zrozumiała. Miał też bez wątpienia wielką charyzmę, dzięki której żołnierze poszli za nim tak daleko. Nie stronił jednak od alkoholu, a w stanie upojenia często wdawał się w kłótnie z przyjaciółmi, co niektórzy z nich przypłacili życiem. Cechy te stały się zapewne przyczyną jego śmierci, większość badaczy uważa bowiem, że zginął albo w wyniku spisku (zawiązanego przez zrażonych do niego towarzyszy), albo z przepicia. Warto jednak zaznaczyć, że oba źródła powstały wiele lat po śmierci Aleksandra i trzeba odnieść się do nich z odpowiednią dozą krytyki historycznej.

RQfO2Kik2oXEB

Ilustracja przedstawia mężczyznę w koronie na koniu. Król wskazuję palcem w stronę tłumu. Stoi na wzgórzu, a przed nim znajduje się armia żołnierzy na koniach, słoniach oraz piechota. W tle ilustracji widać kontury zabudowań oraz morze pełne okrętów dopływających do brzegu.

RnAKLctgzlds81

Ilustracja przedstawia mozaikę, z której ułożony jest obraz mężczyzny na koniu. Mężczyzna ubrany jest w mundur, przy pasie ma miecz. Jego włosy są falowane, czarne, nos długi, prosty, oczy duże, ciemne. Na dole widać brakujące elementy mozaiki, przez co obraz nie jest kompletny.

Podsumowując – Aleksander z pewnością był wielkim wodzem. W swoim krótkim życiu nie przegrał żadnej bitwy, choć walczył z państwem o dużo większym potencjale (Persja) oraz w trudnych warunkach (Indie). Dla stawiających opór (np. Tebańczyków czy mieszkańców Tyru) był okrutny, co jednak było normą dla tamtej epoki. Zakładanie nowych miast i tolerancyjna polityka wobec miejscowych ludów świadczą również, że był dobrym władcą.

Największą porażkę poniósł jednak na innym polu. Nieodpowiedni styl życia spowodował przedwczesną śmierć króla, przez co nie zdążył ani doczekać dorosłości swego syna, ani wyznaczyć innego następcy. Doprowadziło to do szkodliwych podziałów i wyniszczających wojen. Gdyby Aleksandrowi udało się stworzyć stabilną dynastię, być może dominacja idei hellenistycznych trwałaby jeszcze dłużej. Mimo tego skutki podbojów Aleksandra były na tyle doniosłe i trwałe, że bez wątpienia zasłużył on na przydomek „wielki”. Stał się odtąd niedoścignionym wzorem dla innych władców starożytnych.

Słownik

Słowa kluczowe

starożytność, starożytna Grecja, starożytna Macedonia, antyk, Aleksander Wielki, Issos, podboje Aleksandra Wielkiego

Bibliografia

L. Owczarek, Grecja. Wybór tekstów źródłowych do ćwiczeń z historii starożytnej, Kielce 1988.

E. Dąbrowa, M. Józefowicz‑Dzielska, Wybór tekstów źródłowych do ćwiczeń z historii starożytnej, Kraków 1979.

A. Mączakowa, Wybór źródeł do dziejów starożytnej Grecji i hellenizmu, Warszawa 1986.

Starożytna Grecja. Teksty źródłowe do nauki historii w szkole, oprac. J. Wolski, Warszawa 1960.