Aleksander Macedoński uważany jest za jednego z największych władców i wodzów starożytności. Bez wątpienia jego podboje miały doniosłe skutki dla dziejów świata. Niezwykłe osiągnięcia króla, (mimo krótkiego panowania) sprawiły że otrzymał przydomek „Wielki”. Czy jednak w pełni zasłużył na to miano?
RGyKwVqcZBTIT1
Skutki podbojów Aleksandra można podzielić na krótko- i długofalowe. Przedtem jednak warto powiedzieć kilka słów o przebiegu kampanii, które prowadził. Zasiadł na tronie po śmierci ojca, Filipa II, który zginął w zamachu w 336 r. p.n.e. Odziedziczył silne królestwo Macedonii, od którego zależne były polis Grecji właściwej. Jest prawdopodobne, że Aleksander był zamieszany w spisek na życie ojca, winą jednak obarczył Dariusza III, króla Persów. Po stłumienia powstania w Tebach i zniszczeniu miasta ruszył z „odwetową” wyprawą przeciw niemu.
RpNTyz33TIcoV
RGPRBxAT7xwHN1
Aleksander rozbił wojska perskie nad rzeką Granik (334 r. p.n.e.), a następnie pod Issos (333 r. p.n.e.), zdobywając większość Azji Mniejszej. Później udał się do Fenicji. Po zdobyciu Tyru inne miasta same się poddały. W ręce Aleksandra wpadły też Syria, Palestyna i w końcu Egipt. Celem tej operacji było odcięcie Persów od Morza Śródziemnego, a co za tym idzie – możliwości rekrutowania najemników w greckich miastach. Aleksander pokonał Dariusza w decydującym starciu pod Gaugamelą (331 r. p.n.e.) i zajął Babilon oraz Persepolis – stolicę państwa. Uciekający Dariusz został w końcu zamordowany przez jednego ze swoich satrapów – namiestników prowincji. Morderca sam ogłosił się królem Persji i Aleksander musiał poświęcić jeszcze kilka lat, aby go pokonać i stać się jedynym władcą imperium.
R2RDuDCv9yfTT
R13YClibFsXcA
RMeztOl9oibnI
R5CFnuZ80lMH2
R1CyaGVcfcTok1
Po tym zwycięstwie nie ustawał jednak w marszu na wschód i jak zapisano w Księdze Machabejskiej, „dotarł aż na krańce ziemi” - co w rozumieniu współczesnych oznaczało rzekę Indus. Tam pokonał miejscowego władcę, Porosa, mimo że ten korzystał ze słoni bojowych. Jednak żołnierze, zmęczeni długą drogą, trudnym klimatem i nieustannymi walkami, odmówili dalszego marszu. Niedługo po powrocie Aleksander zmarł w Babilonie (w 323 r. p.n.e.), nie wyznaczając wyraźnie następcy. Jego oficerowie (zwani diadochamidiadochowie (diadochos - „następca”)diadochami, dosłownie - „następcami”) podzielili między siebie państwo i prowadzili przez wiele lat wojny o dominację.
R1M9pg8OF7p7d
Ekspansja cywilizacji helleńskiej
Najważniejszym krótkofalowym skutkiem był upadek imperium perskiego. Ściślej rzecz biorąc – zmieniło się ono w imperium macedońskie. Aleksander przedstawiał się jako spadkobierca Dariusza i Cyrusa, żenił się też z perskimi księżniczkami. Od tego czasu w dawnym państwie Persów dominować będzie kultura grecka, czego symbolem może być przetłumaczenie napisu nagrobnego Cyrusa na grecki.
R1JhV5ZvSrlHC
Ta dominacja potrwa wiele wieków, i spowoduje najważniejszy długofalowy skutek, jakim była hellenizacjahellenizacjahellenizacja – czyli ekspansja języka i cywilizacji greckiej na ziemie wschodnie. Oczywiście proces ten nie dotknął wszystkich ziem byłej Persji równomiernie. Azja Mniejsza, Palestyna, Egipt i większość Syrii zostały najsilniej zhellenizowanehellenizacjazhellenizowane, choć na innych terenach wpływy greckie też były znaczne. Dużą zasługą Aleksandra dla ekspansji cywilizacji helleńskiej było zakładanie nowych polis – głównych ośrodków tej cywilizacji, wcześniej nieznanych na wschodzie. Najsłynniejszym z nich stała się Aleksandria w Egipcie – miasto mające wielki wkład w rozwój kultury antycznej. Politykę Aleksandra w tym względzie kontynuowali jego sukcesorzy (w ten sposób powstała m.in. syryjska Antiochia czy Seleucja nad Tygrysem) oraz cesarze rzymscy (np.: palestyńska Cezarea czy Augusta Treverorum na terenie Galii).
R7lwJEvI1I2Q0
Unifikacja kulturowa wschodniego basenu Morza Śródziemnego miała duży wpływ na przyszłe dzieje. Przede wszystkim znacznie ułatwiła zajęcie tych ziem przez Rzymian oraz utrzymanie ich przez następne stulecia. Ponadto, szczególne rozpowszechnienie się greki wśród Żydów miało duże znaczenie dla późniejszego rozwoju chrześcijaństwa – święte pisma szybko zostały przetłumaczone na grecki, dzięki czemu łatwo mogły rozprzestrzenić się po całym imperium i dotrzeć także do osób nieznających hebrajskiego. Ekspansję języka greckiego powstrzymały dopiero podboje arabskie i długoletnia dominacja islamu w regionie.
RDDjbnnp5UGGP
Wpływy kulturowe działy jednak w obie strony. Zapoczątkował to sam Aleksander, przyjmując egipski kult Amona oraz persko‑medyjski sposób ubierania się i ceremoniał dworski. Według słów Plutarcha dochodziło też do mieszania elementów z różnych, pozagreckich regionów imperium (np. stroju medyjskiego i perskiego). Miało to duże znaczenie także w religii. Otworzenie się najpierw Greków, a potem Rzymian na bóstwa wschodnie (Mitra, Izyda) oraz synkretyczne (Serapis, Sol Invictus) stworzyło podatny grunt dla powstania i rozwoju chrześcijaństwa, w którym widoczny jest wpływ różnych religii.
RX5Pdgwhk9Clr
R1cNGKIiXbflp
Wzór monarchy
Największe znaczenie miało jednak przejęcie perskiego ceremoniału dworskiego i zwyczaju „padania przed królem na twarz”. Jak pisze Plutarch, dla Macedończyków (i Greków) było to nie do pomyślenia – ale tolerowali takie zachowanie Aleksandra ze względu na jego sukcesy i autorytet.
RVon8QO8IKYgv
RdPU0UeKz5kUX1
Do Aleksandra odwoływali się także jego następcy – o czym świadczy umieszczenie wizerunku tego władcy na monecie wybitej za panowania Lizymacha w Tracji (ilustracja poniżej). Aleksander stał się wzorem monarchy nie tylko dla władców hellenistycznych, za których czasów nastąpiła postępująca orientyzacja ceremoniału dworskiego, ale także dla cesarzy rzymskich. Oni również kazali się otaczać kultem boskim (zwłaszcza przez ludy nienależące do kultury grecko‑rzymskiej), co z kolei Aleksander przejął od Egipcjan. Nawet po przyjęciu chrześcijaństwa zachowano sakralną legitymizację władzy cesarskiej.
R7yNJYG0Yd5IN
Kolejnym krótkofalowym skutkiem podbojów Aleksandra było powstanie państw diadochówdiadochowie (diadochos - „następca”)diadochów. Po bitwie pod Ipsos w 301 r. najsilniejsze z nich stało się królestwo Seleucydów (nazwa pochodzi od założyciela dynastii, Seleukosa). W zasadzie objęło ono całe dawne imperium Aleksandra, z wyjątkiem Egiptu i ziem europejskich (Ptolemeusze przejściowo kontrolowali też Cylicję) oraz wyspy Morza Śródziemnego (ilustracja poniżej).
R16SsMv3b5uR8
Rd5CcbHmw1MNf
R1H3ahuFA4fA3
Warto jeszcze przytoczyć kilka słów o Aleksandrze jako człowieku. Zarówno księga machabejska, jak i tekst Plutarcha podkreślają jego „pychę” i „próżność”. Rzeczywiście, uważanie się za pół‑boga oraz chęć dotarcia do krańców świata bez względu na koszty świadczą o pewnej megalomanii. Jednak biorąc pod uwagę sukcesy, jakie odniósł, wysoka samoocena Aleksandra jest po części zrozumiała. Miał też bez wątpienia wielką charyzmę, dzięki której żołnierze poszli za nim tak daleko. Nie stronił jednak od alkoholu, a w stanie upojenia często wdawał się w kłótnie z przyjaciółmi, co niektórzy z nich przypłacili życiem. Cechy te stały się zapewne przyczyną jego śmierci, większość badaczy uważa bowiem, że zginął albo w wyniku spisku (zawiązanego przez zrażonych do niego towarzyszy), albo z przepicia. Warto jednak zaznaczyć, że oba źródła powstały wiele lat po śmierci Aleksandra i trzeba odnieść się do nich z odpowiednią dozą krytyki historycznej.
RQfO2Kik2oXEB
RnAKLctgzlds81
Podsumowując – Aleksander z pewnością był wielkim wodzem. W swoim krótkim życiu nie przegrał żadnej bitwy, choć walczył z państwem o dużo większym potencjale (Persja) oraz w trudnych warunkach (Indie). Dla stawiających opór (np. Tebańczyków czy mieszkańców Tyru) był okrutny, co jednak było normą dla tamtej epoki. Zakładanie nowych miast i tolerancyjna polityka wobec miejscowych ludów świadczą również, że był dobrym władcą.
Największą porażkę poniósł jednak na innym polu. Nieodpowiedni styl życia spowodował przedwczesną śmierć króla, przez co nie zdążył ani doczekać dorosłości swego syna, ani wyznaczyć innego następcy. Doprowadziło to do szkodliwych podziałów i wyniszczających wojen. Gdyby Aleksandrowi udało się stworzyć stabilną dynastię, być może dominacja idei hellenistycznych trwałaby jeszcze dłużej. Mimo tego skutki podbojów Aleksandra były na tyle doniosłe i trwałe, że bez wątpienia zasłużył on na przydomek „wielki”. Stał się odtąd niedoścignionym wzorem dla innych władców starożytnych.
R1WVvpV2uIXk8
Słownik
diadochowie (diadochos - „następca”)
diadochowie (diadochos - „następca”)
termin używany na określenie dowódców armii Aleksandra Macedońskiego, którzy przejęli władzę w imperium po jego śmierci w 323 roku p.n.e. Wkrótce potem wybuchły między nimi wojny.
falanga
falanga
zwarty oddział bojowy piechoty greckiej, a potem macedońskiej i hellenistycznej. Aleksander opierał się na tzw. falandze macedońskiej, uzbrojonej w długie włócznie sarisy oraz małe tarcze.
hellenizacja
hellenizacja
proces polegający na stopniowym uleganiu wpływom kultury greckiej bądź języka greckiego. Może polegać on na dobrowolnym przejmowaniu przez narody bądź języki pewnych elementów kultury greckiej bądź języka greckiego lub też na przymusowym ich narzucaniu.
kultura hellenistyczna
kultura hellenistyczna
kultura powstała w wyniku połączenia kultury greckiej z elementami kultur orientalnych (n.p. perskiej, egipskiej, fenickiej).
Słowa kluczowe
starożytność, starożytna Grecja, starożytna Macedonia, antyk, Aleksander Wielki, Issos, podboje Aleksandra Wielkiego
Bibliografia
L. Owczarek, Grecja. Wybór tekstów źródłowych do ćwiczeń z historii starożytnej, Kielce 1988.
E. Dąbrowa, M. Józefowicz‑Dzielska, Wybór tekstów źródłowych do ćwiczeń z historii starożytnej, Kraków 1979.
A. Mączakowa, Wybór źródeł do dziejów starożytnej Grecji i hellenizmu, Warszawa 1986.
Starożytna Grecja. Teksty źródłowe do nauki historii w szkole, oprac. J. Wolski, Warszawa 1960.