Zenon (ok. 335–263 p.n.e.)

RgW6La1hCcen61

Zdjęcie przedstawia rzeźbę głowy mężczyzny. Rzeźba jest wykonana z białego marmuru. Mężczyzna jest dojrzały. Twarz mężczyzny jest pociągła. Mężczyzna ma wydatny nos i wysokie, zmarszczone czoło. Włosy mężczyzny są krótkie, przylegają do głowy, są lekko falujące, zaczesane na twarz. Mężczyzna ma gęstą brodę i wąsy.

Założyciel szkoły stoickiej, Zenon, urodził się w mieście Kition na Cyprze ok. 335 r. p.n.e. W jego żyłach płynęła krew semicka – przodkowie filozofa pochodzili bowiem z terenów Bliskiego Wschodu. Pewnego razu ojciec Zenona, który jako kupiec dużo podróżował, przywiózł mu pisma sokratyczne. Pod ich wpływem, mając dwadzieścia dwa lata, Zenon opuścił rodzinne miasto i udał się do Aten, by tam poświęcić się studiowaniu filozofii. W Atenach największy wpływ na Zenona miał cynik Krates oraz przedstawiciele szkoły megarejskiej, którzy nauczali, aby kłaść nacisk na logiczną i dialektyczną stronę refleksji. Nie bez wpływu na wewnętrzny rozwój Zenona pozostały także studia nad tekstami wcześniejszych myślicieli. Ponieważ filozof nie był obywatelem ateńskim, nie miał prawa do zakupu budynku, w którym mógłby umieścić swą szkołę. Z tego też względu spotykał się z uczniami w „malowanej kolumnadzie” lub „malowanym portyku” (gr. stoa poikile), od którego pochodzi nazwa stoicy. Otwarty umysł Zenona przekładał się na sposób nauczania. Wykłady prowadzone były w sposób niedogmatyczny: towarzyszyły im dyskusje, podczas których poglądy nauczyciela były rewidowane i krytykowane. Tu tkwi przyczyna ewolucji filozofii stoickiej. Zenon był znany ze swej mądrości, prawego życia i skromności. Jednym z najważniejszych dokonań myśliciela było połączenie dwóch obcych sobie tendencji w filozofii starożytnej – materializmu i idealizmu. Połączenie to stało się podstawą stoickiej fizyki (monizm panteistycznymonizm panteistycznymonizm panteistyczny), ta zaś zaważyła na kształcie nauk moralnych (życie zgodne z rozumem, akceptacja konieczności).

Choć Zenon był obcokrajowcem, mieszkańcy Aten obdarzyli go wielkim zaszczytem, o czym wspomina Diogenes Laertios:

Filozof zmarł ok. 263 r. p.n.e.

Kleantes (ok. 331–232 p.n.e.)

Następcą Zenona został Kleantes z Assos, stoik z dwudziestoletnim stażem i bogatym doświadczeniem życiowym. Zanim trafił do Portyku, był pięściarzem. Ponadto, jako człowiek nie dość zamożny, lecz pragnący poświęcić się filozofii, nie bał się w późniejszym okresie podejmować prac przeznaczonych dla osób o niskim statusie społecznym: podlewał w nocy ogrody czy ugniatał mąkę dla przekupek. Kleantes miał talent literacki: pisał dużo i pięknie. Brakowało mu jednak zręczności w prowadzeniu szkoły. Egalitaryzmegalitaryzm moralnyEgalitaryzm, wolność dyskusji, krytyka i rewizja filozoficznych poglądów, będące od początku standardem stoickiego kształcenia, zaczęły coraz częściej wymykać się spod kontroli, przeradzając się w poważniejsze wstrząsy, potem zaś w kryzys, którego Kleantes w czasie swoich trzydziestoletnich rządów w Portyku nie potrafił już rozwiązać.

Chryzyp (ok. 279–207 p.n.e.)

RI05bhxplGDAN1

Na zdjęciu głowa dojrzałego mężczyzny. Mężczyzna jest łysy. Ma gęstą brodę i wąsy. Na czole ma zaznaczone zmarszczki.

Chryzyp zażegnał wewnętrzne kryzysy szkoły. Spisał, usystematyzował i rozwinął naukę stoików, nadając jej wyrafinowany kształt logicznych argumentów. Jego wybitne teksty przyćmiły wszystkie inne: powoływano się na nie, czytano je i komentowano tak, że trudno dziś powiedzieć, które poglądy stoików od kogo dokładnie pochodzą. Mówi się słusznie, że gdyby nie było Chryzypa, szkoła by nie przetrwała, a nauka stoików zostałaby zapomniana. Chryzyp stworzył dwuwartościową logikę zdań, która, obok arystotelesowskiej logiki nazw, jest uważana za jedno z najwspanialszych zdobyczy ludzkiego rozumu. Jak pisze Diogenes Laertios:

Posejdonios (ok. 140–50 p.n.e.)

RqWlbp3DEMP641

Na zdjęciu rzeźba przedstawiająca popiersie mężczyzny. Mężczyzna ma falowane, krótkie włosy. Ma na twarzy krótką brodę. Ubrany jest w togę.

Posejdonios to najważniejszy filozof średniej szkoły stoickiej. Pochodził z Syrii, studiował w Atenach, lecz swą szkołę otworzył na wyspie Rodos. Był umysłem niezwykle otwartym, chłonnym i wszechstronnym: prócz filozofii interesowały go także nauki empiryczne, a w każdej z  tych dziedzin imponował swą rozległą wiedzą. Swym sposobem życia obalał stereotypowy obraz filozofa. Posejdonios był nie tylko myślicielem, pisarzem i wykładowcą, lecz także niestrudzonym obieżyświatem. Podróżował od Azji Mniejszej po Hiszpanię – w ten sposób zdobywał wiedzę, badał rzeczywistość i nawiązywał kontakty z ważnymi osobistościami ówczesnego świata.

Charyzma filozofa zapewniła jego szkole rozgłos. Wyspa Rodos przyćmiła Ateny i odtąd właśnie tam, do stoi Posejdoniosa, nie zaś do szkół ateńskich, przybywali na studia liczni adepci filozofii, wśród których byli także rzymscy patrycjusze. Znanymi studentami Posejdoniosa byli Cyceron i Pompejusz. W przeciwieństwie do starej szkoły stoickiej, filozofia z Rodos była dużo bardziej skoncentrowana na problemach etycznych, a także znacznie mniej dogmatyczna. Posejdonios (podobnie jak jego nauczyciel, Panaitios) dostrzegał bowiem wiele doniosłych myśli również u myślicieli spoza Portyku. Zapożyczał je więc, czyniąc ze stoicyzmu filozofię bardziej złożoną, otwartą przede wszystkim na wpływ Platona i Arystotelesa. W tym sensie Posejdonios to syntetyksyntezasyntetyk próbujący dostosować myśl stoicką do postępu, jaki dokonał się we współczesnym mu świecie nauki. Mówi się więc: jak poprzez swą filozoficzną syntezę Arystoteles zamknął okres klasyczny, tak Posejdonios – hellenistycznykultura hellenistycznahellenistyczny.

Seneka (5 p.n.e.–65 n.e.)

Rojtg5BctYi3X1

Zdjęcie przedstawia rzeźbę głowy mężczyzny. Rzeźba jest wykonana z białego marmuru. Mężczyzna jest dojrzały. Twarz mężczyzny jest owalna, z wyraźnie zarysowanym drugim podbródkiem. Mężczyzna ma prosty nos i wysokie, zmarszczone czoło. Mężczyzna jest łysiejący.

Seneka był nie tylko filozofem, lecz także politykiem mającym duży wpływ na sposób funkcjonowania Cesarstwa Rzymskiego – w 56 r. n.e. sprawował urząd konsula. Urodził się w Kordobie, studiował w Rzymie, potem zaś – z uwagi na słaby stan zdrowia – wyjechał do Egiptu, gdzie spędził piętnaście lat. Powrócił do Rzymu, ale już po dziesięciu latach cesarz Klaudiusz wygnał go na Korsykę. Gdy ponownie wrócił do Rzymu, został wychowawcą młodego Nerona, a gdy ten zasiadł na tronie, Seneka był jednym z jego doradców. Ten sam Neron, podejrzewając Senekę o spisek, zmusił go jednak do samobójstwa. Seneka odebrał sobie życie w 65 r. Filozof jest jednym z najbardziej znanych pisarzy starożytnych. Pisał po łacinie i zostawił po sobie bogatą spuściznę. Jego poglądy filozoficzne, podobnie jak innych „stoików młodszych”, koncentrowały się wokół kwestii mądrości życiowej i moralności. Stoicy głosili cnotę dostępną dla każdego bez względu na wykształcenie czy status społeczny – oto jeden z powodów, dla których filozofia ta znalazła szerokie grono wyznawców, również wśród ludzi ubogich i niewolników. Z tego też względu mówi się wiele o podobieństwie stoicyzmu i chrześcijaństwa, a legenda głosi, że Seneka znał osobiście św. Pawła.

Epiktet (50–135 r.)

W nauce Epikteta ogniskuje się istota stoicyzmu. Myśliciel miał dydaktyczne zacięcie, nauczał wiele, lecz swojej nauki nie spisywał. Nie rozwijał też zagadnień logicznych i metafizycznych – mówił o nich tylko w kontekście najważniejszych dla siebie kwestii etycznych. Trudno przecenić wpływ Epikteta na kształtowanie się stoicyzmu w okresie pochrystusowym – pod wpływem filozofa Marek Aureliusz porzucił retorykę, w obrębie której wykazywał wielkie zdolności, by poświęcić się właśnie mądrości stoickiej. Aureliuszowe Rozmyślania są wyraźnym nawiązaniem do nauki Epikteta. Rzecz to ciekawa, gdyż Marek Aureliusz był cesarzem rzymskim, a Epiktet – najpierw niewolnikiem, który należał do jednego z oddziałów straży przybocznej Nerona, potem zaś wyzwoleńcem zmuszonym do opuszczenia Rzymu, gdy Domicjan wygnał filozofów z cesarstwa. Epiktet założył szkołę w Nikopolis w Epirze. Tam jego uczeń, Flawiusz Arianus, spisał naukę mistrza. Jej istotę można zawrzeć w następującym sformułowaniu: są rzeczy od człowieka zależne (akty woli) i rzeczy niezależne (wszystko, co poddane jest przeznaczeniu), szczęśliwy jest ten, kto nie przykłada wagi do spraw, na które nie ma wpływu, lecz je ze spokojem akceptuje.

Marek Aureliusz (121–180 r.)

R19T2WHaQMGz51

Zdjęcie przedstawia rzeźbę popiersia dojrzałego mężczyzny. Twarz mężczyzny jest owalna, widać wyraźnie zarysowany drugi podbródek i liczne zmarszczki. Mężczyzna ma niewiele włosów. Ubrany jest w togę.

Marek Aureliusz był filozofem, a zarazem władcą Cesarstwa Rzymskiego w latach 161–180. Zasiadł na tronie, mając trzydzieści dziewięć lat. Czasy, w których przyszło mu rządzić, nie były łatwe. Już na samym początku jego rządów wschodnie prowincje cesarstwa były atakowane przez Partów – wojna z najeźdźcą trwała pięć lat i zakończyła się zwycięstwem Rzymu. Ale, gdy jedna wojna się skończyła, rozpoczęła się kolejna. Tym razem Rzymianie walczyli na północy z plemionami germańskimi i sarmackimi; walki z przerwami trwały kilkanaście lat. Do zagrożeń zewnętrznych dochodziły wewnętrzne: rebelie i bunty, a także zaraza, wylew Tybru, trzęsienie ziemi. W tym czasie Marek Aureliusz przeżywał też osobiste dramaty, umarło mu bowiem siedmioro z trzynaściorga dzieci, a także jego żona, Faustyna. Jednak w obliczu tych problemów władca rządził cesarstwem w sposób sprawny i rozsądny. Z filozofią spotkał się wcześnie, jeszcze jako dziecko. Już jako dwunastolatek marzył o ascetycznym życiu prawdziwego mędrca, a mając lat dwadzieścia, pod wielkim wpływem pism Epikteta, porzucił studiowanie retoryki, by ostatecznie poświęcić się stoicyzmowi. Pisał dla samego siebie, traktując filozofię przede wszystkim jako ćwiczenie duchowe. Z tego też względu nie wzbogacił on stoickiej doktryny, nadał jej jednak charakter jeszcze bardziej moralny, naznaczony z jednej strony odcieniem religijnym, z drugiej – sceptycznym.

Słownik