Zagrożenia związane z migracjami ludności i uchodźstwem

Migracje dobrowolnemigracja dobrowolnaMigracje dobrowolne towarzyszą rozwojowi ludzkości od zawsze. To dzięki nim w dużej mierze możliwy był rozwój społeczeństw. Przemieszczający się ludzie transportują ze sobą dobra materialne, wiedzę i idee. Migracje przymusowemigracja przymusowaMigracje przymusowe związane są z przemieszczaniem się w poszukiwania ochrony międzynarodowej. Również ten typ nie jest zjawiskiem nowym. Towarzyszyły one rozpadom wielkich imperiów, zmianom granic państwowych i wojnom we wszystkich częściach świata. Idea ochrony i udzielania schronienia ludziom uciekającym przed wojną czy skrajną biedą znana jest niemal w każdym państwie.

R1HdzUbCkTVwB

Wykres przedstawia liczbę migrantów przymusowych na świecie w latach 1990-2019. W 1990 roku liczba ta wynosiła około 42 milionów. W połowie lat 90. wynosiła około 48 milionów. Następnie - przed rokiem 2000 - spadła do wartości około 35 milionów. W kolejnych latach utrzymywała się na poziomie około 40 milionów. Gwałtowny wzrost rozpoczął się w roku 2012. Liczba migrantów w 2019 roku sięgnęła 79,5 miliona osób.

Postępująca w ostatnich dekadach globalizacja wpłynęła na zwiększoną mobilność ludzką o charakterze dobrowolnym. Z kolei toczące się w drugiej dekadzie XXI wieku konflikty zbrojne i występujące kryzysy państw, głównie wojna domowa w Syrii i kryzys w Wenezueli, zwiększyły skalę przemieszczania przymusowego (79,5 mln osób), w tym liczbę uchodźcówuchodźcauchodźców (26 mln) – stan na koniec 2019 r.

Migracje i uchodźstwo są źródłem wielu korzyści, ale też pociągają za sobą zagrożenia. Najczęściej wskazuje się na zagrożenia dla miejsca emigracji, miejsca imigracji oraz miejsca przyjmowania, jak też dla samego migranta (Tabela 1.).

W związku z tym, że przepływ ludności ma współcześnie niespotykaną wcześniej skalę – przede wszystkim o charakterze międzynarodowym – wiele osób odczuwa coraz silniejszy strach przed przybyszami, szczególnie jeśli znacznie różnią się oni kulturowo. Postrzeganie migracji w kategoriach zagrożenia publicznego jest upowszechniane zwłaszcza na obszarach przyjmujących migrantów. Należy pamiętać, że nie musi to być realne niebezpieczeństwo, a wystarczy jedynie przekonanie o ewentualnym zagrożeniu. W większości przypadków jest to krzywdzące przeświadczenie. To od obu stron (przybyłych i przyjmujących) zależy, czy dane zagrożenie stanie się prawdziwym problemem. Ważną rolę w tym względzie odgrywa polityka władz.

Państwa Europy Zachodniej wobec imigracji

Po II wojnie światowej Europa stała się kontynentem imigracjiimigracjaimigracji, choć niektóre kraje konsekwentnie definiowały i definiują siebie jako kraje nieimigracyjne. Takie postrzeganie wpłynęło na kształt krajowych polityk przyjmowania imigrantów. Niekiedy byli oni traktowani z góry jako członkowie społeczeństwa i oferowano im pełne obywatelstwo oraz programy mające doprowadzić do szybkiej asymilacji (np. „poddani korony brytyjskiej” pochodzący z Indii). W stosunku zaś do pracowników, których traktowano jako tymczasowych robotników, proponowano ograniczoną i doraźną pomoc społeczno‑ekonomiczną, wierząc, że z czasem wrócą oni do krajów ojczystych. Zmiana polityki nastąpiła dopiero w pierwszej dekadzie XXI wieku. W jej wyniku odrzucono wcześniejszą koncepcję opartą na działaniach na rzecz integracjiintegracjaintegracji biorącej pod uwagę kwestie kulturowe, które skupiały się na wspólnych wartościach demokratycznych, niezbędnych dla spójności społecznej.

Większość państw borykających się z konsekwencjami transformacji przemysłowej w poprzemysłową zapoczątkowanej kryzysem naftowym z 1973 r. zaczęło wprowadzać coraz bardziej restrykcyjne prawa względem imigracji z krajów pozaeuropejskich (rzadziej dotyczyły one osób wykwalifikowanych). Od lat 70. XX wieku coraz trudniej było ubiegać się o prawo do wjazdu i pobytu dla imigrantów oraz o ochronę międzynarodową dla uchodźców. Zaczęła więc rosnąć liczba przybyszów bez uregulowanej sytuacji prawnej. Niedawny kryzys finansowy i gospodarczy z końca pierwszej dekady XXI wieku oraz tzw. kryzys migracyjny z 2015 r. jeszcze bardziej zaostrzył politykę migracyjną.

RlD6ou7epAFm5

Zdjęcie przedstawia kilkupiętrowy biurowiec. Jest nowoczesny, przeszklony.

W związku z przyspieszonym napływem uchodźców oraz imigrantów nieudokumentowanych, rządy krajów UE zaczęły budować tzw. „fortecę Europy” poprzez:

1. nakładanie sankcji na przewoźników transportujących osoby bez wymaganych dokumentów (to dlatego wiele osób decyduje się na niebezpieczną podróż przez Morze Śródziemne);

2. wdrażanie „polityki odsyłania” i sporządzenie listy tak zwanych „krajów bezpiecznych” (takie działanie nie dawało gwarancji uchodźcom, czy ich aplikacja zostanie w tym kraju faktycznie rozpatrzona);

3. zaostrzanie interpretacji zapisów Konwencji genewskiejKonwencja genewskaKonwencji genewskiej i Protokołu nowojorskiegoProtokół nowojorskiProtokołu nowojorskiego (rzadziej przyznaje się status uchodźcystatus uchodźcystatus uchodźcy a częściej inny rodzaj ochrony międzynarodowej, gwarantujący zazwyczaj mniej praw);

4. ograniczanie praw przysługujących osobom posiadającym już status uchodźcy lub inną formę ochrony międzynarodowej (skutkuje to utrudnieniami w dostępie do rynku pracy i poboru świadczeń socjalnych).

Europa nie jest już przychylna imigracji spoza Europy, jednocześnie silnie promuje mobilność wewnątrz Unii Europejskiej.

Rnl13QBsLLJZt

Zdjęcie przedstawia grupę ludzi na niewielkiej łódce. Część osób chce skoczyć z łodzi do wody. Mają na sobie kapoki oraz trzymają napompowane dętki z dużych opon. Część osób wskoczyła już do wody. W pobliżu łodzi jest mniejsza łódź, z której mężczyzna robi migrantom zdjęcie.

Wybrane problemy związane z eksodusem Wenezuelczyków

Przyjrzyjmy się kwestii wenezuelskiego kryzysu migracyjno‑uchodźczego, zwłaszcza w kontekście problemów, z którymi borykają się Wenezuelczycy po opuszczeniu kraju ojczystego.

Według danych z 5 sierpnia 2020 r. poza granicami kraju przebywało blisko 5,2 mln Wenezuelczyków. Był to efekt największego w historii Ameryki Południowej eksodusu, który nasilił się w 2016 r. (od początku tego roku wyjechało z Wenezueli około 18% populacji). Przyczynami tego problemu w kraju była rosnąca przemoc, brak bezpieczeństwa, żywności i leków oraz zapaść w usługach medycznych. Większość emigrantów kierowała się do krajów ościennych (głównie do Kolumbii). Kryzys humanitarny dotknął zarówno Wenezuelę, jak i państwa imigracyjne.

Do grupy 5,2 mln imigrantów wenezuelskich wliczamy osoby, które posiadały zezwolenie na pobyt lub wizę (2,5 mln), uchodźców (0,1 mln) oraz tych, którzy ubiegali się o ten status (0,8 mln). Resztę zaś stanowili obywatele Wenezueli, którzy dokonali nielegalnego przekroczenia granicynielegalne przekroczenie granicynielegalnego przekroczenia granicy i/lub odbywali nielegalny pobytnielegalny pobytnielegalny pobyt, a więc ich liczba została tylko oszacowana (nieudokumentowani migranci). W związku z tym uważa się, że realna liczba migrantów z Wenezueli była wyższa.

Może zastanawiać fakt stosunkowo małej liczby procedur przyznawania statusu uchodźcy. Z jednej strony system rozpatrywania wniosków w większości krajów latynoamerykańskich okazał się niewydolny wobec tak dużej liczby zgłoszeń. Ludzie nie chcieli czekać miesiącami (a może i dłużej) na decyzję i dlatego starali się o inną formę legalizacji pobytu. Należy w tym miejscu wspomnieć, że sam proces administracyjny związany z uchodźcami można przyspieszyć, stosując zasadę prima facie („na pierwszy rzut oka”). Tak zrobiły w 2019 r. władze Brazylii, pomagając kilkudziesięciu tysiącom Wenezuelczyków.

Bez wątpienia jednak najczęstszym powodem braku starań Wenezuelczyków o status uchodźcy było niedoinformowanie. Większość z nich nie miała wiedzy na temat procesu ubiegania się o taki status, a nawet nie była świadoma tego, że ma prawo do takiej formy ochrony międzynarodowej. A z pewnością im ono przysługiwało. Część krajów latynoamerykańskich, gdzie przebywali Wenezuelczycy, podpisała w 1984 r. tzw. Deklarację z Kartageny, która rozszerzyła definicję uchodźcy z Konwencji genewskiej i Protokołu nowojorskiego. Zgodnie z jej brzmieniem do tej grupy należy zaliczać nie tylko osoby, które mają uzasadnione obawy przed prześladowaniem z powodu rasy, religii, narodowości itp., ale także te, których życie, bezpieczeństwo i wolność zostały zagrożone przez ogólną przemoc i masowe łamanie praw człowieka. A to jest współczesna rzeczywistość społeczeństwa Wenezueli. Sama deklaracja nie jest wiążąca dla sygnatariuszy, ale odwołują się do niej władze niektórych krajów przy wydawaniu aktów prawnych.

R1P8DkDaUDXwG

Zdjęcie przedstawia żołnierzy - kobiety i mężczyzn, którzy stoją na chodniku przy ulicy. Na pierwszym planie kilka osób stoi przy dużym pudle, z którego wyjmują plastikową skrzynię.

Problemy emigrantów z Wenezueli dotyczyły nie tylko trudności w zapewnieniu podstawowych potrzeb egzystencjalnych, ale także wiązały się z legalizacją przekraczania granicy i pobytu poza ojczystym krajem. Wiele państw Ameryki Południowej oferowało różnego rodzaju wizy (w tym turystyczne) i pozwolenia na pobyt, które miały jednak termin ważności trwający maksymalnie 2 lata (np. dokument pozwolenia na pobyt czasowy w Peru jest ważny tylko przez rok, a specjalne pozwolenie na pobyt w Kolumbii – przez 2 lata). Takie działania administracyjne sugerują, że władze dążyły do tego, aby pobyt imigrantów z Wenezueli był jak najkrótszy. To sprawiło, że Wenezuelczycy na obczyźnie żyli w zawieszeniu, strachu, niepewności i bezradności. Często nie mogli znaleźć stałej pracy, gdyż pracodawcy nie chcieli zatrudnić osoby, której termin legalności pobytu może wkrótce wygasnąć. W związku z tym imigranci decydowali się pracować w szarej strefie, głównie w handlu ulicznym. Wiedząc o braku perspektyw, imigranci tracili wiarę w sens doskonalenia zawodowego i kształcenia swoich dzieci.

R121TkmKdfjrh

Zdjęcie przedstawia ulicę, na której znajdują się ludzie o ciemnej karnacji. Na pierwszym planie stoi młoda kobieta ubrana na sportowo. Na wózku wiezie plastikowy pojemnik z ciekłą zawartością. Obok niej stoi mężczyzna, który również na wózku przewozi jakieś produkty. Po prawej stronie zdjęcia mężczyzna niesie na plecach kolorowy duży worek. Ulica jest zaśmiecona. W tle są odrapane budynki, sklepy.

W odpowiedzi na coraz większe obciążenie gospodarcze wywołanej napływem imigrantów, od 2018 roku wiele państw Ameryki Łacińskiej zaczęło zwiększać restrykcje graniczne dla Wenezuelczyków. Na przykład Ekwador wprowadził obowiązek posiadania przez nich paszportu przy przekraczaniu granicy. Niby to sprawa oczywista, ale jego wyrobienie w wenezuelskim systemie jest utrudnione - trwa około roku i kosztuje znacznie powyżej tysiąca USD (gros kosztów to łapówki). Oczywiście nielegalne uzyskanie tego dokumentu trwa znacznie krócej, ale jego cena to nawet 2,5 tys. USD. Niektóre kraje – jak Trynidad i Tobago – zawracały Wenezuelczyków na granicy i tym samym łamały zasadę wynikającą z Konwencji genewskiej, czyli non‑refoulementnon‑refoulementnon‑refoulement. Coraz bardziej skomplikowane staje się również nabycie dokumentów legalizujących pobyt. W Chile, aby złożyć wniosek o tzw. wizę odpowiedzialności demokratycznej trzeba okazać (oprócz paszportu) zaświadczenie o niekaralności wydane przez odpowiednie ministerstwo w Wenezueli.

Pomoc międzynarodowa udzielana wenezuelskim uchodźcom i migrantom, krajom ich goszczącym, jak i Wenezueli, jest dalece niewystarczająca. UNHCRUNHCRUNHCR i Międzynarodowa Organizacja ds. Migracji wystosowały apel o utworzenie na 2020 r. funduszu o wartości 1,35 mld USD na rzecz pomocy humanitarnej i na długoterminowe działania sprzyjające inkluzji społecznej i ekonomicznej Wenezuelczyków. Nawet jeśli uda się zebrać te pieniądze – co jest mało prawdopodobne, biorąc pod uwagę, że w 2019 r. zgromadzono tylko 52% przewidzianej kwoty, a świat w 2020 r. napotykał trudności związane z pandemią COVID‑19 – to są one mniejsze niż w przypadku kryzysu humanitarno‑uchodźczego Syrii (kilkunastokrotnie) czy Sudanu Południowego (kilkakrotnie). Społeczność międzynarodowa w dużej mierze ignoruje problemy związane z eksodusem Wenezuelczyków, nazywając je kryzysem regionalnym, a nie globalnym.

Przewiduje się, że w 2020 albo 2021 r. migrantów i uchodźców z Wenezueli może być więcej niż z Syrii.

Słownik