Pisarze naturaliści

Pisarze realiścirealizmrealiści pokazywali wewnętrzne napięcia i sprzeczności współczesnego świata. Nie ukrywali tego, co bolesne i wstydliwe, zajmowali się życiem klas społecznych do tej pory nieobecnych w literaturze. Przejmujący obraz społecznych chorób zawsze jednak niósł przesłanie o charakterze pozytywnym. Czytelnik nie był pozostawiany sam na sam z absurdem i nędzą, wskazywano mu bowiem możliwości zmiany. Powieść realistyczna kreowała wyrazisty świat wartości, nawet jeśli pokazywała trudności w ich urzeczywistnianiu.

Natomiast pisarze nazywający siebie naturalistaminaturalizmnaturalistami stawiali sobie za cel tworzenie literatury, która dokonałaby odważnej i bezstronnej analizy bolączek rzeczywistości, a nie pocieszała czytelnika, że świat mimo wszystko ma sens. Émile Zola, twórca szkoły naturalistów ukształtowanej w latach 70. XIX w., był dziennikarzem, a więc uważnym i obiektywnym obserwatorem codzienności. Widział w niej napięcia i problemy, których literatura do tej pory, jego zdaniem, nie umiała odpowiednio przedstawić. Rozumiejąc problemy i potrzeby społeczeństwa, Zola buntował się przeciwko polityce i ideologii Francji Drugiego Cesarstwa. Drażniły go kłamstwa polityków i zawodowych moralistów, irytowało zakłamanie mieszczaństwa. Dlatego pomysł Zoli na nową powieść miał związek z zamiarem demistyfikacji świata zadowolonych z siebie mieszczan. Realizacji jego ambicji miał służyć pomysł powieści naturalistycznej, którą sam nazwał powieścią eksperymentalną. Zawdzięczała ona wiele ówczesnym fascynacjom naukowym pisarza, który czytał rozprawy Darwina i interesował się ewolucjonizmemewolucjonizmewolucjonizmem ujmującym życie człowieka w kategoriach biologicznych.

RjovMSCduQMJU

Zdjęcie przedstawia portret starszego mężczyzny. Mężczyzna ma szczupłą twarz, na której widoczne są zmarszczki. Ma starannie ostrzyżoną siwą brodę i wąsy. Na głowę ma założony beret. Ubrany jest w marynarkę, koszulę, a pod szyją zawiązany na kokardkę sznurek. Mężczyzna ma na nosie binokle.

Przedmiotem powieści miał być określony wycinek rzeczywistości, traktowany jak preparat w laboratorium. Naturaliści porównywali pracę pisarza do zabiegów naukowca, np. chirurga dokonującego sekcji. Pisarz miał badać rzeczywistość, a następnie – w ramach powieści – organizować eksperyment (Zola nazywał ten zabieg „obserwacją sprowokowaną”). Wyniki tego eksperymentu twórca miał zapisywać niemal jak naukowiec prowadzący dziennik kolejnych doświadczeń. Musiał więc dysponować dużą wiedzą na temat biologicznych i społecznych mechanizmów, a swoich rozpoznań dokonywać z maksymalnym obiektywizmem. Beznamiętny i analityczny opis rzeczywistości dokonany w ten sposób i wedle reguł współczesnej wiedzy, pozbawiony wartościowania i emocji pisarza, miał pokazywać brutalną prawdę o świecie. W opisach zjawisk naturaliści koncentrowali się na szczególe i podkreślali zawsze jakąś cechę dominującą. W wielkim cyklu Rougon‑Macquartowie Zola za taką właśnie cechę kultury swojej epoki uznaje mieszczański konsumpcjonizm i zanik wartości moralnych.

RYe9WBcPJ0zwQ

Zdjęcie przedstawia starszego mężczyznę. Jest łysiejący, ma siwe włosy i długą, siwą brodę. Na twarzy mężczyzny widać liczne zmarszczki. Mężczyzna ma wydatny nos i głęboko osadzone oczy. Ubrany jest w garnitur.

Naturaliści zrezygnowali zatem z „miejsca na górze” jako perspektywy, z której ogląda się powieściową rzeczywistość. Musieli także – by zachować postulowany obiektywizm – zrezygnować z bezpośrednich ocen i interpretacji. Świat w powieści naturalistycznej ukazywany jest z różnych punktów widzenia. Narrator nie wskazuje już czytelnikowi, która z tych perspektyw jest najważniejsza. Świat oglądany jest w dużej mierze oczami postaci, które uczestniczą w kolejnych wydarzeniach. Oprócz narratora w powieści naturalistycznej zmienia się także bohater. Zola nazywał go la bête humaine, czyli bestią ludzką czy ludzkim zwierzęciem (tak też pisarz zatytułował jedną ze swoich powieści). Uczynki i emocje bohatera zależą w niej od dwóch podstawowych czynników – biologicznego i społecznego. Tak jest np. w powieści Nana, której bohaterką jest uwięziona w swojej roli społecznej i własnych popędach prostytutka. Ta – jak ją określił pisarz – złota mucha z miejskiego śmietniska pokazywana na tle różnych środowisk pełni funkcję swego rodzaju wskaźnika, z pomocą którego wykrywa się społeczne choroby.

Człowiek Zoli jest zdeterminowany przez swoje instynkty i popędy, takie jak głód, erotyzm i potrzeby fizjologiczne. Jest także uwarunkowany społecznie: jego charakter i sposób działania określa środowisko, w którym się urodził i wyrósł, a także cechy, które odziedziczył po swoich przodkach. Bohaterowie naturalistów nie są w związku z tym osobowościami tak skomplikowanymi i pełnymi pod względem psychologicznym jak postacie z powieści realistycznej.

Pisarze realiści, także w Polsce, przyjmowali eksperymenty naturalistów z mieszanymi uczuciami. Dzielili z nimi naukowe pasje i pragnienia poznania rzeczywistości, ale przerażał ich obraz świata bez wartości, przed którym stawiany był czytelnik pozbawiony pomocnej ręki narratora. Prus, mimo swego dystansu do Zoli, zauważył jednak ważną rzecz: naturaliści niejako „zdejmują rękawiczki”, dotykają rzeczywistości gołymi rękami. To prawdziwy akt odwagi wobec świata. Pisarze, którzy – jak Prus – przez całe życie poszukiwali odpowiedzi na pytanie: jak opisać rzeczywistość w sposób wiarygodny i odpowiedzialny, musieli tę odwagę docenić.