Onufry Kopczyński Wstęp do „Układu grammatyki dla szkół narodowych" z dzieła już skończonego wyciągniony

Szkoły skłádaią się z Uczniów i Nauczycielów. Uczniowie, są dziećmi poczynaiącémi Nauki. Nauczyciele, przeszli przez wszystkié Nauki. Osobną tedy Grammatykę pisać mi trzeba dlá Dzieci, a osobną dlá Nauczycielów. Dziecinná Grammatyka zamykać má krótko rzeczy łatwieyszé, ale do poznaniá Mowy ludzkiéy stósowané, i na wiek młody dostateczné, rozłożoné na trzy lata, porządkiém rzeczy coráz trudnieyszych. Grammatyka Nauczycielská, zamykać má głębszé i gruntownieyszé o Mowie ludzkiéy wiadomości, i sposób uczéniá Dzieci, tak Grammatyki saméy, iako przyspásábianiá ich, przez Grammatykę, do inszych, których się uczyć maią (...)

6 Źródło: Onufry Kopczyński, Wstęp do „Układu grammatyki dla szkół narodowych" z dzieła już skończonego wyciągniony, oprac. i transkrypcja Katarzyna Kresa, Warszawa 1778-1785. Cytat za: gramatyki.uw.edu.pl.

Monika Kresa Charakterystyka dzieła: Onufry Kopczyński, „Grammatyka dla szkół narodowych"

W tej swoistej filozofii językowej Kopczyńskiego nakładają się na siebie płaszczyzny: estetyczna, normatywna, pragmatyczna i naturalistyczna. Gramatyka pojmowana jako zbiór zasad językowych nie jest celem sama w sobie. Poza omówioną już funkcją dydaktyczną, patriotyczną, naukową ma (gramatyka czy też jej twórca) stać na straży piękna języka ojczystego, niedocenianego dotychczas przez Polaków, ma im to piękno, wynikające z naturalnej struktury polszczyzny, uświadomić: „Język, który podobno nad wszystkie insze najbliżej przystępuje do natury mowy ludzkiej, malującej jasno i zwięźle a krótko wszystkie wyobrażenia myśli, a mający w sobie największą regularność, za nieforemny i grubiański poczytujemy. (...) A poradzisz temu wszystkiemu grammatyka? Ten przynajmniej jest jej cel, to przedsięwzięcie. A błędy mówienia i pisania albo niepewność, jak się ma co mówić albo pisać, któż oświeci, któż poprawi, któż ustanowi, jeśli nie gramatyka?” [Kopczyński 1785, 22].

ReqGf3oOYl2t71

Rysunek przedstawia awers i rewers medalu. Na znajdującym się na górze awersie ukazany jest prawy profil popiersia dojrzałego mężczyzny o pełnej twarzy i z drugim podbródkiem. Nad podobizną znajduje się napis Onufry Kopczyński. Rewers medalu na umieszczony z wieńcu z liści dębu napis: Za gramatykę polskiego ięzyka. Ziomkowie 1816.

(...)

W Grammatyce dla szkół narodowych na klassę I pojawia się jeszcze jedna płaszczyzna gramatyki – płaszczyzna utylitarna. Gramatyka nie jest zatem nauką samą dla siebie, służyć ma celom pragmatycznym – ułatwiać komunikację: „Gramatyka jest porządnym zbiorem uwag nad mową ustną i pisaną, podającą do tego sposoby, aby się ludzie jak najjaśniej między sobą rozumieli” [Kopczyński 1778, 1].

(...)

Skoro gramatyka jest „zbiorem uwag nad mową”, kluczowym pojęciem jest dla Kopczyńskiego pojęcie mowa. Definiuje je już na wstępie swoich uwag: „Mowa jest obrazem, czyli znakiem myśli. W mowie tedy są dwie istotne części, które gramatyk uważać powinien: pierwsza słowa jak znaki, druga jako myśli znaczone przez słowa” [Kopczyński 1785, 10]. Jest to oczywiście definicja zgodna z definicją gramatyków spod znaku Port‑Royal [Stasiewicz‑Jasiukowa 1987, 48], nie odbiega jednak od platońskiego dualizmu: „pierwsza jest niby ciałem, druga duszą mowy” [Kopczyński 1785, 10]. Autor w swoich rozważaniach gramatyczno‑filozoficznych ulega oświeceniowemu racjonalizmowi – gdyby nie było myśli, nie byłoby mowy: „Mowa jest powszechnym u ludzi znakiem myśli” [Kopczyński 1785, 11].

(...)

Kopczyński wprost nie definiuje natomiast terminu język. Z jego wypowiedzi wynika jednak, że język to praktyczne zastosowanie mowy: „(…) przez czytanie języka, to jest przez słuchanie, czytanie i naśladowanie mowy” [Kopczyński 1785, 12]. O ile mowa jest dla Kopczyńskiego środkiem komunikacji, o tyle język staje się jego narzędziem.

7 Źródło: Monika Kresa, Charakterystyka dzieła: Onufry Kopczyński, „Grammatyka dla szkół narodowych". Cytat za: gramatyki.uw.edu.pl.

Monika Kresa Charakterystyka dzieła: Onufry Kopczyński, „Grammatyka dla szkół narodowych"

Mimo niewątpliwie dydaktycznego celu gramatyki, którą tworzył, czuł Kopczyński potrzebę nadania swojemu dziełu wymiaru uniwersalnego, pokreślenia, że kilkanaście lat pracy nad gramatyką to de facto praca w imię idei narodowościowych, które przyświecały jego działalności. W cytowanym wstępie do układu stara się wpisać swoje dzieło w szeroko rozumianą działalność narodowościową, pojmowaną w duchu oświeceniowym nie jako walkę, lecz pracę nad oświeceniem narodu i zaznaczeniem jego obecności na scenie międzynarodowej: „Włosi, Francuzi, Niemcy, Anglicy, Czesi, Moskale i wszystkie narody polerownepolerowanepolerowne mają tak wiele ojczystego języka gramatyk w rodowitym języku pisanych, my sami Polacy, żadnej nie mamy do tych czas ojczystej gramatyki” [Kopczyński 1785, 20]. Stworzenie zasad i opisu gramatycznego to warunek konieczny dalszego rozwoju nauki: „Niedostatek ojczystej gramatyki ciągnął za sobą niedostatek nauk w ojczystym języku” [Kopczyński 1785, 21]. Znamienne, że Kopczyński używa w tym zdaniu czasu przeszłego. Ma zatem świadomość przełomowości swojego dzieła, które mimo że wielokrotnie krytykowane, stanowiło kamień milowy polskiej myśli gramatycznej.

7 Źródło: Monika Kresa, Charakterystyka dzieła: Onufry Kopczyński, „Grammatyka dla szkół narodowych". Cytat za: gramatyki.uw.edu.pl.