Stoicyzm

Twórcami stoicyzmustoicyzmstoicyzmu są Zenon z Kition (336–264) oraz jego następcy: Kleantes z Assos (331–232) i Chryzyp z Soloi (282–204). Uważali oni, iż najwyższym dobrem jest cnota, która ułatwia człowiekowi panowanie nad sobą we wszelkich trudnych okolicznościach, zapewnia niewzruszony spokój i czyni obojętnym na cierpienie.

Dzieła stoików greckich nie przetrwały do naszych czasów. Wiedzę na temat ich teoriiteoriateorii czerpiemy z pism stoików działających w starożytnym Rzymie: Cycerona (Marcus Tullius Cicero, 106–43), Seneki (Lucius Annaeus Seneca, 4 p.n.e.– 65 n.e.), Epikteta z Hierapolis (55–135), cesarza Marka Aureliusza (Marcus Aurelius Antoninus, 121–180).

Stoicy uznali, że cnota polega na wierności rozumowi – greckiemu logosowilogoslogosowi, który wypełnia duszę świata i duszę ludzką. Człowiek powinien rozwijać i doskonalić własną rozumną naturę i stawać się mędrcem. Oprócz mądrości musi kształtować w sobie niezłomność, stoik bowiem potrafi być opanowany i niewzruszony, wolny od jakichkolwiek uczuć. Pozostaje obojętny na targające zwykłym człowiekiem namiętności – afektyafektafekty: miłość, pragnienie rozkoszy, strach przed chorobą. Nie poruszy go też rozpacz po stracie najbliższych. Z tą tezą stoików dyskutuje Jan Kochanowski w Trenach:

Nie należy się też lękać śmierci, cnotliwy mędrzec bowiem nie boi się tego, co nieuchronne i niezależne od woli człowieka, a przyjmuje z pogodą, co los mu przynosi. Gdy uda mu się wykorzenić uczucia, pogrąża się w stanie apatii, która polega na niezależności od wzruszeń i utrzymywaniu niezmąconej siły własnego rozumu.

Stoik pozostaje też obojętny na dobra zewnętrzne, do których ludzie zwykle się przywiązują i których pragną. Jest więc samowystarczalny, co znaczy, że do swojego szczęścia nie potrzebuje: majątku, wysokiej pozycji społecznej, urzędów, opinii ludzkiej. Te zewnętrzne dobra, względem których mędrzec pozostaje niezależny, nazywano w polskiej poezji renesansowej darami zwodniczej Fortuny. To ona bawi się ludzkimi pożądaniami, dając lub odbierając majątek, urzędy, stanowiska. Człowiek niezłomny nie może uzależniać swego szczęścia od kapryśnych wybryków losu, natomiast musi je zamknąć we własnym i zależnym tylko od niego niezmiennym umyśle. Stoicką naukę upowszechniał w Pieśniach Jan Kochanowski:

RMigCEygxQV5a1

Obraz przedstawia mężczyznę, który pisze na kartce. Jest ubrany w obszerną szatę, na głowie ma beret.

W kolebce renesansu, na południu Europy wychwalał stoików Francesco Petrarca (1304–1374). Wielbił on mądrość Cycerona, którego uważał za mistrza i nauczyciela umiejętności życia według cnót.
Podczas gdy stoicyzm nawoływał do osiągania cnoty heroicznym wręcz wysiłkiem, epikureizmepikureizmepikureizm tęsknił za spokojnym życiem, po grecku ataraksjąataraksjaataraksją.

Epikurejczycy za najwyższe dobro, najwyższą cnotę uznali przyjemność, co zresztą stało się przedmiotem ostrej krytyki ze strony myślicieli stoickich. Cnota - przyjemność nie polegała jednak na oddawaniu się prostym rozkoszom ciała. Rozumiano ją jako oddalenie od człowieka wszelkiego cierpienia.

W jednym ze swych dzieł Cyceron przytacza zwięźle poglądy epikurejczyków:

Epikureizm

Epikureizm to helleńska szkoła filozoficzna. Jej założycielem był Epikur z Samos (341–270). Twierdził on, iż najwyższym dobrem jest przyjemność. Uzyskujemy ją poprzez umiarkowane korzystanie z życia oraz unikanie cierpienia (zwłaszcza zrodzonego z lęku przed śmiercią i lęku przed bogami). W renesansie nauka Epikura znana była dzięki poematowi O naturze rzeczy autorstwa rzymskiego epikurejczyka Lukrecjusza (Titus Lucretius Carus, ok. 97–55 p.n.e.).

Najdokuczliwszym cierpieniem jest lęk. Filozofia zaś ma się stać rodzajem terapii uwalniającej od niego. Tak epikurejczyk opisywał w swoim poemacie najokrutniejsze z bolesnych uczuć:

I dalej:

Przyjemność zyskuje się na drodze uwalniania od tych trapiących ludzkość cierpień: od lęku przed bogami i lęku przed śmiercią. Bogów, pouczał Epikur, bać się nie należy, gdyż nie troszczą się oni o świat i z obojętnością spoglądają na losy ludzkie. Bóstwo obojętnie przyglądające się dramatycznym kolejom ziemskiego świata opisał Jan Kochanowski:

RJx7yjWqgsWn51

Rycina przedstawia portret starszego mężczyzny, który skierowany jest do widza prawym profilem. Mężczyzna ma orli nos oraz nakrycie głowy, spod którego wystają krótkie włosy. Wokół portretu znajdują się dekoracje i łacińskie napisy.

Tym bardziej nie należy się lękać śmierci. Dusza ludzka, podobnie jak ciało, zbudowana została z atomów. Nieśmiertelności więc nie ma, a śmierć jest ostatecznym kresem wszystkiego. Jeżeli śmierć to ostateczny rozpad atomów, nie można się jej bać. Dlaczego? Epikur uczy:

Szczęście jest więc brakiem cierpienia – jeżeli gości w naszym życiu, cieszyć należy się chwilą, dopóki ona trwa.

Sceptycyzm

Sceptycyzm głosił względność i niepewność ludzkiego poznania. Osiągnięcie wiedzy pewnej jest niemożliwe, możliwa jest tylko wiedza prawdopodobna.

Założycielem tego kierunku był Pirron z Elidy (ok. 376–286), myśl szkoły sceptyckiej znamy dzięki Sekstusowi Empirykowi (III w. n.e.) i jego pismom: Zarysy pirrońskie oraz Przeciw matematykom.

Sceptycyzm to ostatni ważny kierunek okresu helleńskiego. Jego twórcy wypracowali argumenty zmierzające do pokazania względności każdej wiedzy.

Żywili przekonanie, że rzeczy są niepoznawalne, więc nie możemy wypowiadać o nich żadnych pewnych twierdzeń. Dlatego wymagali powstrzymania się od wszelkich sądów na temat rzeczywistości. Wstrzemięźliwość w sądzeniu sprowadza spokój, a wraz z nim szczęście.

W renesansie nurt filozofii sceptyckiej reprezentował Michel de Montaigne (1533–1592). Filozofia jego zdaniem miała być sztuką życia, a sztuka ta polega na tym, że człowiek nie wikła się w niepewne i nierozwiązywalne spory teoretyczne, dotyczące np. istnienia Boga czy nieśmiertelnej duszy. Słuszniej się od tych roztrząsań powstrzymać i próbować, jak epikurejczycy, cieszyć się życiem, w sytuacjach zaś trudnych zachować niewzruszoność, jak stoicy.

RiETUqVX2QacF

Obraz przedstawia portret mężczyzny, który lekko łysieje oraz posiada brodę i wąsy. Ubrany jest w charakterystyczny fałdowany kołnierz.

Tradycja filozofii helleńskiej znalazła odzwierciedlenie w myśli renesansu, ale i dziś odnajdujemy jej ślady w potocznym języku. Obecnie stoik to ten, kto zachowuje niezmącony spokój, wyróżnia się równowagą ducha i umiejętnością panowania nad sobą. W sytuacjach trudnych hasła stoicyzmu utożsamiamy z wezwaniem do dzielności i męstwa, do biernego bohaterstwa – można je zamknąć w słowach „cierp i milcz”. Epikurejczyk zaś to człowiek, który korzysta z wszelkich uciech życia, porównywany bywa dziś mylnie z wyuzdanym hedonistą. Dzisiejszy sceptyk natomiast to po prostu niedowiarek, który ustosunkowuje się do wszystkiego krytycznie bądź nieufnie.

Słownik