Przeczytaj
Wpływ atomizmu greckiego na oświecenie i pozytywizm
Rozpowszechniony w kulturze euroatlantyckiej od XIX w. materializmmaterializm – pogląd głoszący, że otaczająca nas rzeczywistość ma charakter fizyczny – oraz będący jego konsekwencją naturalizm ontologiczny – przekonanie, że empirycznie nie istnieje nic poza materią, mają swe źródła w starożytności. Za twórcę teorii materialistycznej uznawany jest starożytny filozof ateński, Leucyp (V w. p.n.e.). Jego koncepcję w pełnym kształcie sformułował pochodzący z Abdery, ale nauczający w Atenach, uczeń Leucypa, Demokryt (ok. 460 p.n.e. – ok. 360 p.n.e.) (zobacz: Status ontyczny rzeczywistości – monizm i pluralizmStatus ontyczny rzeczywistości – monizm i pluralizm). Demokryt twierdził, że otaczająca nas rzeczywistość składa się jedynie z atomów i wypełniającej przestrzeń między nimi próżni. Atomy i próżnia to podstawowe i jedyne składniki materii, która tworzy wszechświat. Próżnia jest pusta, atomy zaś są niepodzielne i różnią się między sobą ilościowo, ale nie jakościowo. Tak skonstruowany byt i wszystko, co się nań składa, istnieje w czasie i przestrzeni oraz jest poznawalne zmysłowo. Te przekonania są zrębem atomistycznegoatomistycznego materializmu. Według Demokryta jednak rzeczywistość materialna jest nieskończona i ciągła oraz nie istnieje nic poza nią, w szczególności żadna sfera duchowa czy metafizyczna. Ten pogląd to z kolei podstawowe przekonanie ontologii naturalistycznej. Atomistyczną i naturalistyczną myśl Demokryta rozwijał Epikur (341‑270 p.n.e.) i jego uczniowie, tworzący epikurejską szkołę filozoficzną.
Diogenes Laertios tak pisał o założeniach tej filozofii:
Żywoty i poglądy słynnych filozofówPoczątkiem wszechrzeczy są atomy i próżnia. Wszystko inne jest tylko mniemaniem. Istnieje nieskończenie wiele światów, które rodzą się i giną. Nic nie może powstać z niebytu ani w niebyt się obrócić. Atomy są nieskończone. Pod względem wielkości i ilości, a poruszają się we wszechświecie ruchem wirowym; w ten sposób powstają wszystkie ciała złożone, jak ogień, woda, powietrze, ziemia; albowiem i one są konglomeratami określnych atomów. […] Dusza jest tym samym, co umysł. […] Jakości mają istnienie tylko umowne, rzeczywiście istnieją tylko atomy i próżnia.
Źródło: Diogenes Laertios, Żywoty i poglądy słynnych filozofów, [w:] Barbara Markiewicz, Filozofia dla szkoły średniej. Wybór tekstów, tłum. W. Olszewski, Warszawa 1988, s. 16.
Poglądy materialistyczne i naturalistyczne, nieobecne w filozofii średniowiecznej i wczesnonowożytnej, pojawiły się w XVII w., a rozwinęły na początku nowoczesności – w epoce oświecenia. Daje się w nich wyraźnie odnaleźć wpływ starożytnego atomizmu. Prekursorem oświeceniowego materializmu był Julien La Mettrie (1709‑1751). Uważał on, tak jak jego starożytni poprzednicy, że istnieje tylko materia. Także psychikę (duszę) ludzką uznawał za materialną, a więc pochodną i zależną od zjawisk cielesnych. Ta postać materializmu była popularna także wśród encyklopedystów, a szczególny wkład w jej rozwijanie miał Paul d’Holbach (1723‑1789). Pisał on:
System przyrodyCzłowiek jest dziełem przyrody, żyje w przyrodnie i podlega jej prawom […]. Nic nie ma i nie może być nic poza kręgiem przyrody, który obejmuje wszystko, co istnieje. […] W świecie, tym wielkim zbiorowisku wszystkiego, co istnieje, widzimy wszędzie tylko materię i ruch. Jego całość ukazuje nam jedynie ogromny i nieprzerwany łańcuch przyczyn i skutków.
Źródło: Paul d’Holbach, System przyrody, [w:] Barbara Markiewicz, Filozofia dla szkoły średniej, tłum. K. Szaniawski, Warszawa 1988, s. 200–201.
Władysław Tatarkiewicz w swej Historii filozofii podsumowywał poglądy francuskich materialistów:
Historia filozofiiMaterializm XVIII wieku należy do tego samego typu, co starożytny demokrytejsko‑epikurejski. Odnowiony przez Gassendiego we Francji w XVII wieku, znalazł dzięki Hobbesowi wzięcie w Anglii, by w XVIII w. powrotną falą powrócić do Francji.
Źródło: Władysław Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. 2, Warszawa 1988, s. 133.
Charakteryzując poglądy francuskich encyklopedystów, czyli twórców Wielkiej Encyklopedii Francuskiej, sztandarowego dzieła francuskiego oświecenia, do którego grona należeli m.in. Denis Diderot, Paul d’Holbach, Jean‑Jacques Rouseau, Wolter, Jean d’Alambert, pisał Tatarkiewicz:
Historia filozofiiFilozofia encyklopedystów była wyraźna w części negatywnej: była w opozycji przeciw supranaturalizmowi, idealizmowi, dualizmowi [psychofizycznemu], przeciw całej tradycji chrześcijańskiej metafizyki. Natomiast w części pozytywnej była mało określona, najogólniejszym jej znamieniem był naturalizm […].
Źródło: Władysław Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. 2, Warszawa 1988, s. 132.
Oświeceniowe inspiracje pozytywizmu
Materialistyczne i naturalistyczne poglądy francuskiego oświecenia miały swe konsekwencje epistemologiczne. Sukcesy nowożytnej naukinauki, która w XVII w. zaczęła na szeroką skalę stosować eksperyment i przyrządy pomiarowe, przyniosły przekonanie, że jedyną wartościową metodą poznania świata jest nauka. Metoda naukowa, zakładająca, iż celem poznania rzeczywistości jest odkrycie jej praw jedynie drogą doświadczalną, na podstawie obserwowanych faktówfaktów, właśnie w epoce oświecenia została uznana za najwartościowszą i jedyną metodę poznania otaczającego nas świata. Przekonanie to, uzupełnione o tezy naturalistycznej ontologii, głoszone zwłaszcza przez Jeana d’Alamberta, było zalążkiem powstałej sto lat później filozofii pozytywnej. Tatarkiewicz pisał:
Historia filozofiiTa postawa obiektywna [niegodząca się z twierdzeniem, że natura naszej jaźni jest lepiej nam znana od natury rzeczy], w połączeniu z ograniczeniem nauki do faktów, stanowi istotę poglądu, który w XIX wieku nazwano „pozytywizmempozytywizmem”. […] Nie należy myśleć o dociekaniu „istoty bytu” i „pierwszej przyczyny”. Należy wyłączyć z nauki wszelką metafizykę. […] I filozofia również traktuje o faktach – inaczej nie byłaby nauką. Przedmiotem jej nie jest wszakże taka czy inna dziedzina faktów, gdyż wszystkie fakty są opracowywane przez nauki szczegółowe. Filozofia jest niejako nauką drugiego stopnia, traktującą o faktach opracowanych przez inne nauki i dokonywającą na ich podstawie syntezy. […] Oparcie filozofii na wynikach nauk szczegółowych było zupełnie nowożytną [nowoczesną] jej koncepcją, rozwiniętą przez pozytywizm. Filozofia przestała być nauką o bycie i stała się nauką o zasadach nauk.
Źródło: Władysław Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. 2, Warszawa 1988, s. 142.
Twórca pozytywizmu filozoficznego, August Comte, opisywał w swym Wykładzie filozofii pozytywnej (1830‑1842) cel filozofii tak, jakby sformułowali to francuscy encyklopedyści:
Wykład filozofii pozytywnejGłównym [...] charakterystycznym rysem filozofii pozytywnej jest rozpatrywanie wszelkich zjawisk jako podległych niezmiennym prawom naturalnym. Dokładne wykrycie owych praw, redukcja ich do możliwie najmniejszej liczby – oto cel wszystkich naszych wysiłków: uważamy natomiast za zupełnie niedostępne i pozbawione dla nas sensu – dociekanie tego, co się powszechnie nazywa przyczynami, czy to pierwszymi, czy to celowymi.
Źródło: August Comte, Wykład filozofii pozytywnej, [w:] Barbara Markiewicz, Filozofia dla szkoły średniej, tłum. W. Bieńkowska, Warszawa 1988, s. 285.
Filozof dzielił nauki na abstrakcyjne (te, które zajmują się prawami łączącymi fakty przyrody) oraz konkretne (te, które zajmują się opisem faktów).
Materializm w XIX w. przyjął jednak także inną postać – materializmu historycznegomaterializmu historycznego, wyjaśniającego w oparciu o prawa materialnego rozwoju ludzkości zjawiska społeczne i ich zmienność w historii. Francuscy encyklopedyści, wyznając przekonania materialistyczne, rozstrzygali problem psychofizyczny na rzecz rozwiązania monistycznego – istnieje tylko materia. Duch (psychika, świadomość) to pochodne fizycznej rzeczywistości przyrody. Według twórcy materializmu historycznego, Karola Marksa, także relacje społeczne między ludźmi są zależne od materii – materialnych warunków ich życia. Pisał Marks:
Przedmowa [do] Przyczynek do krytyki ekonomii politycznejW społecznym wytwarzaniu swego życia ludzie wchodzą w określone, konieczne, niezależne od ich woli stosunki, w stosunki produkcji, które odpowiadają określonemu szczeblowi rozwoju ich materialnych sił wytwórczych. Całokształt tych stosunków produkcji tworzy ekonomiczną strukturę społeczeństwa, realną podstawę, na której wznosi się nadbudowa prawna i polityczna, a której odpowiadają określone formy świadomości społecznej. Sposób produkcji życia materialnego uwarunkowuje społeczny, polityczny i duchowy proces życia w ogólności. Nie świadomość ludzi określa ich byt, lecz, przeciwnie, byt społeczny ludzi określa ich świadomość.
Źródło: Karol Marks, Przedmowa [do] Przyczynek do krytyki ekonomii politycznej, [w:] Barbara Markiewicz, Filozofia dla szkoły średniej. Wybór tekstów, Warszawa 1988, s. 316.
Słownik
(gr. atomos – niepodzielny) przekonanie, że byt składa się z niepodzielnych cząstek – atomów
według pozytywistów określony, elementarny stan rzeczy; to, co rzeczywiście istnieje / ma miejsce w rzeczywistości
(łac. materia – tworzywo) przekonanie, że otaczająca rzeczywistość ma charakter fizyczny – składa się tylko z materii istniejącej w czasie i przestrzeni oraz poznawalnej zmysłowo
pogląd filozoficzny uznający, że prawdziwie istniejącą rzeczywistością jest stale zmieniający się świat materialny i że podlega on prawom rozwoju, dotyczącym także ludzkiego życia społecznego
(łac. natura – przyroda) pogląd, który uznaje, że istnieje tylko rzeczywistość przyrodnicza (empiryczna) – dostępna zmysłom rzeczywistość materialna
sposób poznawania świata, charakteryzujący się wykorzystaniem rozumu jako jedynego narzędzia wnioskowania, uznający doświadczenie jako jedyne źródło poznania świata oraz korzystający z uzgodnionej metodologii jego badania i posługujący się precyzyjnym językiem opisu swych ustaleń
nurt w filozofii nowoczesnej uznający fakty obserwacyjne za podstawowe źródło poznania świata, a ich naukowe badanie za najwartościowszy sposób poznania świata; rolą filozofii w tym ujęciu jest refleksja nad metodami i językiem nauki