Typy akcentu w języku polskim

AkcentakcentAkcent wyrazowy polega na silniejszym wymówieniu danej sylaby w wyrazie. W polszczyźnie jest to najczęściej ta sama sylaba dla wszystkich form fleksyjnych danego leksemuleksemleksemu (inaczej niż np. w języku rosyjskim), jednak zdarzają się wyjątki. W języku polskim dominuje akcent paroksytonicznyakcent paroksytonicznyakcent paroksytoniczny, czyli położony na przedostatnią sylabę wyrazu (recepta, zając, warszawianka itd.). Ciekawostką jest fakt, że stan obecny nie jest pierwotny, ponieważ w staropolszczyźnie akcentowano wyrazy na pierwszej sylabie (akcent inicjalnyakcent inicjalnyakcent inicjalny). Taki stan zachował się do dziś w gwarze podhalańskiej. Współcześnie akcent inicjalny często bywa tzw. akcentem pobocznym w wielosylabowych wyrazach z paroksytonezą. Poza wyżej wymienionymi wyróżnia się także akcent wyrazowy na ostatniej sylabie (akcent oksytoniczny) lub trzeciej od końca (akcent proparoksytoniczny). Zdarza się również, że akcent pada na czwartą sylabę od końca. Pozostałe typy akcentów są mniej rozpowszechnione, a sytuacje, w jakich występują, nie zawsze można ująć za pomocą jednoznacznej reguły.

Akcent wyrazowy – zasady ogólne

Ogólne zasady rządzące akcentuacją inną niż paroksytoniczna są następujące:

1. Akcent na pierwszej sylabie:

• w postaci akcentu pobocznego: Konstantynopol, wysokościowy.

We współczesnej polszczyźnie ogólnej akcent inicjalny funkcjonuje wyłącznie w postaci akcentu pobocznego, czyli takiego, który jest niejako „podporą” dla akcentu głównego występującego na dalszej pozycji w wyrazach wielosylabowych. Tak jest np. w wyrazie przy‑ro‑do‑znaw‑stwo: wypowiadając to słowo w sposób naturalny, na pewno zauważysz, że przed akcentem głównym, paroksytonicznym (-znaw-) występuje także słabszy akcent na sylabie pierwszej (przy-).

2. Akcent na czwartej sylabie od końca – występowanie tego typu akcentu jest najłatwiejsze do zapamiętania, gdyż sprowadza się do:

• 1 i 2 os. l.mn. trybu przypuszczającego: zdecydowalibyśmy, wzięlibyście.

3. Akcent na pierwszej sylabie od końca – jego zasięg ogranicza się do następujących przypadków:

• skrótowce: GPS (dżi‑pi-es), PKP (pe‑ka-pe);

• wyrazy jednosylabowe z prefiksami arcy-, eks-, wice-: arcymag, eksmąż, wicemistrz;

• wyrazy pochodzenia obcego, głównie francuskiego: à propos, foyer (a‑pro-po, fła-je).

4. Akcent na trzeciej sylabie od końca – poza paroksytonicznym najbardziej rozpowszechniony:

• rzeczowniki na -ika/-yka zapożyczone z łaciny bądź za jej pośrednictwem – w mianowniku l.p. lub przypadkach o tej samej liczbie sylab: polityka, polityce, fizyka, fizyką, matematyka, matematyki;

• rzeczowniki typu polityk, fizyk, matematyk – w dopełniaczu lp. lub przypadkach o ts. liczbie sylab: politykiem, fizykach, matematyku, ALE: politykami, fizykowi matematykowi;

• czasowniki w trybie oznajmującym w 1 i 2 os. l.mn.: pisaliśmy, chodziłyście;

• czasowniki w trybie przypuszczającym w 1, 2 i 3 os. l.p. (krzyczałbym, poniósłbyś, zająłby) oraz 3 os. l.mn. (skończyliby);

• liczebniki główne 2‑sylabowe z cząstkami -kroć, -set, -sta: tysiąckroć, dziewięćset, czterysta;

• spójniki połączone z końcówkami osobowymi czasownika –śmy, -ście oraz morfemami trybu przypuszczającego: abyście, żebyśmy, jeśliby, ponieważby.

RoLH3uTP3WpBo

Zdjęcie przedstawia neoklasycystyczny pałac. Parter wieńczą liczne arkady.

Największą trudność może sprawiać poprawne akcentowanie proparoksytoniczne, czyli na trzeciej sylabie od końca, zwłaszcza w wyrazach pochodzenia obcego, o czym świadczą błędy rejestrowane w wypowiedziach publicznych. Pisze o tym Rada Języka Polskiego:

Zestrój akcentowy

Kiedy grupa sylab jest związana jednym głównym akcentem, mówimy wówczas o zestroju akcentowymzestrój akcentowyzestroju akcentowym. Jest to pojęcie szerokie, ponieważ obejmuje zarówno pojedyncze wyrazy akcentowane (czyli przypadki, o których dotąd była mowa), jak i połączenia wyrazu głównego (zasadniczego, akcentowanego) z tzw. słowami pomocniczymi (nieakcentowanymi). Na przykład wyrażenie nie chciało mi się, mimo że składa się z kilku słów, posiada jeden akcent główny (na sylabie chcia-), a zatem stanowi jeden zestrój akcentowy. W poezji zestroje akcentowe i ich właściwości służą jako fundament wierszy tonicznychwiersz tonicznywierszy tonicznych, czyli takich, których budowa opiera się na równej liczbie akcentów w każdym wersie (niekoniecznie rozłożonych równomiernie) – inaczej niż w wierszu sylabicznymwiersz sylabicznywierszu sylabicznym, gdzie istotą wersyfikacji jest powtarzalność liczby sylab w wersach.

Słownik