Ochrona przyrody polega na zachowaniu i właściwym wykorzystaniu tworów przyrody, a także sprzyja odnowie jej składników i zasobów. Dotyczy to zarówno przyrody żywej, jak i nieożywionej.

W dawnej Polsce działania na rzecz ochrony przyrody prowadzili m.in. Bolesław I Chrobry, Władysław II Jagiełło i Zygmunt III Waza, zaostrzając rygory polowań na zwierzęta takie jak bobry europejskie (Castor fiber), sokoły wędrowne (Falco peregrinus), łabędzie nieme (Cygnus olor), tury (Bo primigenius) i żubry europejskie (Bison bonasus), a także ograniczając wyrąb niektórych gatunków drzew, np. cisów (Taxus) i starych dębów (Quercus).

Zapoczątkowanie nowoczesnej ochrony przyrody w XIX w. wiąże się ze skutkami nieprzemyślanej, często rabunkowej działalności człowieka, powodującej m.in. wylesienie znacznych obszarów i erozję gleb, zmiany bilansu wodnego i zanieczyszczanie środowiska życia, dewastację krajobrazów i gradacjegradacjagradacje szkodników.

Ochrona przyrody stanowi jeden z podstawowych problemów współczesnego świata. Objęła wszystkie elementy środowiska i różne formy działalności człowieka. W zależności od stopnia jego ingerencji w funkcjonowanie ekosystemów nazywa się zastosowane przez niego metody ochrony przyrody biernymi lub czynnymi.

Ochrona bierna ma na celu zachowanie obszarów cennych przyrodniczo w możliwie niezmienionym stanie. Podejmowane w jej ramach działania polegają na zabezpieczeniu obiektu przed wpływami zewnętrznymi oraz na powstrzymaniu się od ingerencji w jego funkcjonowanie. Jest to zwykle ochrona in situ, czyli w miejscu, w którym występuje chroniony obiekt. Do biernych metod ochrony przyrody należą akty prawne, regulujące tworzenie rezerwatu przyrody czy użytku ekologicznego oraz objęcie ochroną gatunków zagrożonych wyginięciem.

Ustawa o ochronie przyrody (Dz.U. 2004 nr 92 poz. 880) wyróżnia dziesięć form działań będących biernymi sposobami ochrony przyrody.

Grupuje się je następująco:

1. działania wpisujące się w ramy ochrony obszarowejochrona obszarowaochrony obszarowej – obejmujące ochroną obszary mające duże walory krajobrazowe lub przyrodnicze. Do tego typu ochrony należą: parki narodowe, rezerwaty przyrody ożywionej i nieożywionej, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu oraz od 2004 r. obszary Natura 2000;

2. działania polegające na ochronie obiektowejochrona obiektowaochronie obiektowej, czyli na objęciu ochroną jednego fragmentu krajobrazu, np. pomnika przyrody, stanowiska dokumentacyjnego, użytku ekologicznego czy zespołu przyrodniczo‑krajobrazowego;

3. działania mające na celu ochronę gatunkowąochrona gatunkowaochronę gatunkową, czyli objęcie ochroną gatunków występujących rzadko, zagrożonych wyginięciem – ta forma ochrony może dotyczyć zarówno roślin oraz grzybów, jak i zwierząt (np. żubra europejskiego – Bison bonasus).

Ochroną gatunkową obejmuje się w szczególności gatunki reliktowe, endemiczne lub występujące na kresach swych zasięgów, zagrożone wyginięciem oraz objęte ochroną na podstawie umów międzynarodowych.

Lista gatunków zagrożonych zawarta jest w międzynarodowej czerwonej księdzeczerwone księgi czerwonej księdze stworzonej przez Komisję Gatunków Zagrożonych Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody (IUCN). Gatunki wymienione w księdze pogrupowane są według stopnia zagrożenia wyginięciem.

W poniższej tabeli przedstawiono przykłady gatunków wpisanych do polskiej czerwonej księgi (liczby w nawiasach oznaczają liczbę gatunków w danej kategorii).

Oprócz czerwonych ksiąg istnieją również uproszczone spisy zagrożonych gatunków (bez ich opisów), zwane czerwonymi listamiczerwone listy czerwonymi listami.

Ochrona czynna polega na stosowaniu specjalnych zabiegów zmierzających do zachowania lub przywrócenia liczebności gatunków i ekosystemów. Metody ochrony czynnej w celu wspomagania naturalnych procesów mogą być stosowane in situ – w miejscu będącym naturalnym środowiskiem życia chronionego gatunku oraz ex situ, czyli poza tym miejscem – ochrona realizowana jest wówczas w naturalnym ekosystemie zastępczym lub sztucznie stworzonym, głównie w ogrodach zoologicznych i botanicznych.

RM7zm8rSiJqTR

Zdjęcie przedstawia fokę szarą pływającą w wodzie. Foka zjada rybę. Foka ma wrzecionowaty kształt tułowia, zwężającym się ku tyłowi. Przednie płetwy fok są krótkie. Pysk foki szarej ma charakterystyczny, wydłużony kształt a wokół nosa znajdują się liczne wąsy czuciowe. Ssaki te nie posiadają małżowiny usznej.

R1F4PoxEyZjcZ1

Zdjęcie przedstawia glon, morszczyn pęcherzykowaty. Wygląda jak gałązka rośliny o brunatnym zabarwieniu, na łodygach której gdzieniegdzie występują pęcherzyki.

Ze względu na możliwość wykorzystania przyrody przez człowieka wyróżnia się ochronę ścisłą i ochronę częściową. Ochroną ścisłą może być objęty zarówno gatunek, jak i obszar, np. rezerwat przyrody. W tym wypadku niedozwolona jest jakakolwiek ludzka ingerencja, by nie zaburzać naturalnych procesów zachodzących w ekosystemach. W ramach ochrony częściowej dopuszcza się gospodarcze wykorzystanie danego gatunku lub obszaru, np. zbieranie części roślin w celach leczniczych lub udostępnienie turystom ścieżek, po których mogą się poruszać w rezerwacie przyrody.

Słownik