Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki

Ubóstwo

R1dIPyRgY0JA01
Źródło: JerzyGorecki, domena publiczna.

Ryszard KapuścińskiKapuścińskiRyszard Kapuściński wymienia nierównomiernie rozkładające się ubóstwo jako jeden z ważniejszych czynników obecnych, a zwłaszcza przyszłych konfliktów. Przez stulecia, wraz z rozwojem i postępem, powstawała coraz większa przepaść między bogatymi i biednymi. Wiek XX drastycznie ją pogłębił. Według różnych źródeł bogaci stanowią ok. 20% całej ludności globu, biedni – ok. 80%.

Wojna czy dialog?

[Jednak] w ostatnim półwieczu wyrosło w Trzecim Świecie młode pokolenie klasy średniej – ambitne i harde – które nierówność odbiera jako wyzwanie, jako głęboką i poniżającą niesprawiedliwość, jako poniżenie, upokorzenie i hańbę.

cytat1 Źródło: Wojna czy dialog?, 13.10.2010 r., dostępny w internecie: kapuscinski.info.

Kapuściński wskazuje, że główna linia konfliktów przebiegać będzie między peryferiami a centrum. O dynamice sporu stanowić będą dwa zjawiska: odrodzenie kulturowe Trzeciego Świata oraz struktura ukształtowanego przez wieki porządku światowego opartego na dominacji Zachodu.

We współczesnym świecie często wskazuje się na podział na tzw. globalne Południe (biedne i gorzej rozwinięte gospodarczo) oraz bogatą, lepiej rozwiniętą globalną Północ. Ubóstwo, jako problem społeczny obserwujemy przede wszystkim w państwach globalnego Południa. Problem ten, to nie tylko całe społeczności żyjące poniżej jednego dolara dziennie, ale także szereg skutków skrajnego ubóstwa. Można do nich zaliczyć niski poziom edukacji, co osłabia możliwości rozwojowe państw, czy migracje w poszukiwaniu lepszych warunków życia. Poza tym globalne koncerny, często wykorzystujące niski poziom życia w państwach globalnego Południa, pogłębiają swoją polityką nierówności społecznych. Polityka ta powoduje narastanie konfliktów wewnętrznych oraz sprzyja migracjom ekonomicznym wynikłym z potrzeby bezpieczeństwa.

Kapuściński
R1IYoj2QIC0I81
Oprac. na podst.: The evolution of extreme poverty, country by country, ourworldindata.org [dostęp: 18.12.2020].
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Kryzys demokracji

Jednym z poważniejszych zagrożeń współczesnego świata jest kryzys demokracji, która sama popada w coraz większy chaos. Państwa, w których funkcjonują demokratyczne instytucje i przestrzegane są podstawowe wolności, a w których jednocześnie w imię tych wolności nie stawia się żadnych ograniczeń nadużyciom oraz nie szanuje się wartości, są niezwykle wdzięcznym terenem rozwijania się wszelkiego rodzaju zagrożeń asymetrycznych.

Economist Intelligence Unit to instytut badawczy, który na podstawie różnych wskaźników i kryteriów bada poziom demokracji w 167 krajach. Wskaźniki te pogrupowane są w pięć kategorii:

  • proces wyborczy i pluralizm,

  • swobody obywatelskie,

  • funkcjonowanie rządu,

  • udział polityczny,

  • kultura polityczna.

bg‑yellow

Przyjrzyj się mapie i wskaż regiony świata, w których demokracja jest zagrożona bądź nie ma jej wcale.

Zapoznaj się z mapą oraz tekstem, odnoszącym się do jej zawartości.

RUSvvXi4kbCli1
Oprac. na podst. danych Economist Intelligence Unit 2020
Źródło: JackintheBox, licencja: CC BY-SA 4.0.

Instytut co roku publikuje raport o stanie demokracji na świecie. Uzyskane dane pozwalają obliczyć wskaźnik demokracji i przyporządkować dany kraj do jednej z czterech kategorii ustrojowych:

  • demokracji pełnej,

  • demokracji wadliwej,

  • systemu hybrydowego,

  • systemu autorytarnego.

W 2020 roku w Ameryce Północnej, jak i w Europie Zachodniej wskaźniki demokracji były na wysokim poziomie. Jednak w Europie Środkowej i Wschodniej żaden z 28 krajów nie został sklasyfikowany jako demokracja pełna, wskaźniki w 13 państwach wskazywały na demokrację wadliwą, w ośmiu na system hybrydowy i aż w siedmiu system autorytarny.

Najgorzej wskaźniki demokracji wypadają w regionie Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej. Tu tylko Izrael i Tunezja zostały sklasyfikowane jako demokracje wadliwe. W regionie Afryki Subsaharyjskiej znalazło się tylko jedno państwo uznane jako pełna demokracja – Mauritius. Południowa Afryka, Namibia, Lesotho, Ghana, Republika Zielonego Przylądka i Botswana to państwa o wadliwej demokracji. Pozostałe kraje w obu regionach to systemy hybrydowe i autorytarne, w sumie jest ich aż 55.

Stawkę wszystkich państw zamyka Korea Północna, która od lat ma najniższy wskaźnik demokratyzacji na świecie – 1,08 na 10,0.

Nacjonalizm

Jako jedno z największych zagrożeń dla bezpieczeństwa współczesnego świata analitycy i publicyści wskazują zgodnie renesans nacjonalizmunacjonalizmnacjonalizmu ze wszystkimi jego negatywnymi konsekwencjami. Dla analizy wpływu nacjonalizmu na wybuch potencjalnych konfliktów najbardziej przydatna będzie konstatacja Ernesta Gellnera, wg której „(…) nacjonalizm jest przede wszystkim zasadą polityczną, która głosi, że jednostki polityczne powinny pokrywać się z jednostkami narodowościowymi”Indeks górny 11Indeks górny 1.

1

Biorąc pod uwagę, że według wyliczeń Gellnera na świecie istnieje aż 8 tysięcy języków (nie uwzględniając dialektów), z których każdy jest właściwy odrębnej wspólnocie etnicznej czy narodowej, nietrudno wyobrazić sobie konsekwencje potencjalnego dążenia do własnego państwa tych z nich, które go nie posiadają. Rozwiązywanie takich konfliktów, w których nacjonalistyczne dążenia splatają się niejednokrotnie z zawiłą historią oraz konfliktami religijnymi, jest niezwykle trudne, co widać choćby na przykładzie Kaukazu i Półwyspu Bałkańskiego.

R168JzoO1tE0i1
Trójkolorowa kokarda – symbol rewolucji francuskiej
Źródło: Tibetan Pop Rocks, licencja: CC BY-SA 4.0.

Nie jest przypadkiem, że nacjonalizm rozwija się dziś silnie w krajach, które borykają się z problemami wewnętrznymi czy też nie są znaczącymi partnerami na arenie międzynarodowej. Na wspólny obiekt nienawiści można przerzucić odpowiedzialność za własne niepowodzenia, kiedy szowinizm generowany jest oddolnie. W przypadku nacjonalizmu generowanego odgórnie ów wspólny obiekt nienawiści pozwala usprawiedliwić ograniczenie demokracji i zintegrować społeczeństwo wokół polityka pełniącego rolę przywódcy.

Václav Havel

Jakie proste i zrozumiałe jest stwierdzenie, że za wszystkie nieszczęścia świata – w tym także za tragedię każdej skrzywdzonej duszy – winę ponoszą Żydzi, Cyganie, Niemcy, Arabowie, Murzyni, Wietnamczycy, Węgrzy czy Czesi.

cytat5 Źródło: Václav Havel. Cytat za: Problemy globalne, [w:] Międzynarodowe stosunki polityczne, red. Włodzimierz Malendowski, Czesław Mojsiewicz, Poznań 1996, s. 13.

Dlatego dochodzi do paradoksu, o którym pisał Agaton Koziński, że „Europa cierpi na deficyt patriotyzmu, ale szowinizmu w niej nie brakuje”Indeks górny 222 Indeks górny koniec. Coraz częściej dochodzi do konfliktów wokół praw mniejszości narodowych, między innymi w Rumunii, Bułgarii i na Słowacji. Pojawiają się również hasła „Wielkiej Albanii”, „Wielkiej Serbii”, „Wielkiej Rumunii”, „Wielkich Niemiec” czy „Wielkiej Rosji”.

2

Również w Unii Europejskiej narastają nastroje nacjonalistyczne. Przykładem partii odwołujących się do idei nacjonalizmu są np. Front Narodowy we Francji, na którego czele stoi Marine Le Pen, faszyzująca Alternatywa dla Niemiec czy działająca w Polsce Konfederacja.

RPuH7rWXieRld1
Mapa myśli. Lista elementów: Nazwa kategorii: [bold]partie narodowej większości przykłady[/]Elementy należące do kategorii [bold]partie narodowej większości przykłady[/]Nazwa kategorii: Zjednoczenie Narodowe FrancjaNazwa kategorii: Partia Vox HiszpaniaNazwa kategorii: Partia Prawdziwi Finowie FinlandiaNazwa kategorii: Konfederacja PolskaNazwa kategorii: Interes Flamandzki BelgiaNazwa kategorii: Alternatywa dla Niemiec NiemcyKoniec elementów należących do kategorii [bold]partie narodowej większości przykłady[/]
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Z problemem nacjonalizmu powiązany jest problem separatyzmuseparatyzmseparatyzmu i prawa do samostanowieniasamostanowieniesamostanowienia narodów. Konflikt rodzi się w momencie, kiedy realizacja tego prawa koliduje z zasadą suwerenności państwa. Sprawę dodatkowo komplikuje fakt, że w przeciwieństwie do prawa do samostanowienia suwerenność państwa nie została nigdy zdefiniowana w prawie międzynarodowym, jest jednak historycznie starsza. Rozwijano ją już w dobie odrodzenia. „W XIX wieku Georg Jedlinek – przyjmując, że państwo ma osobowość prawną – określił suwerenność jako wyłączną zdolność państwa do samoograniczenia i prawnego samookreślenia”Indeks górny 333 Indeks górny koniec.

3
R1B8kuFnCuOm81
Mapa myśli. Lista elementów: Nazwa kategorii: [bold]partie nacjonalistyczne o charakterze niepodległościowym przykładyElementy należące do kategorii [bold]partie nacjonalistyczne o charakterze niepodległościowym przykładyNazwa kategorii: Republikańska Lewica Katalonii HiszaniaNazwa kategorii: Szkocka Partia Narodowa Wielka BrytaniaNazwa kategorii: Partia Quebecu KanadaNazwa kategorii: Sinn Féin Irlandia i Irlandia PółnocnaNazwa kategorii: Partia Pracujących Kurdystanu Turcja, Irak Iran, SyriaKoniec elementów należących do kategorii [bold]partie nacjonalistyczne o charakterze niepodległościowym przykłady
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Najpełniejszy wyraz zasada ta znalazła w postanowieniach kongresu wiedeńskiego z 1815 roku. Prawo do samostanowienia narodów trafiło na forum międzynarodowe w czasie I wojny światowej. „Zasadę tę określono wówczas jako prawo narodu do wykonywania suwerenności nad terytorium, które zamieszkiwał”Indeks górny 333 Indeks górny koniec. Dokonując nowego podziału terytorialnego, obradujące w Wersalu mocarstwa przyjęły ją za główny wyznacznik działań. Z zasady samostanowienia wyprowadzono między innymi plebiscyty. Prawo do samostanowienia stało się częścią prawa międzynarodowego w momencie wpisania go do Karty Narodów Zjednoczonych. Precyzyjnie zostało zdefiniowane w rezolucji nr 1514 z 1960 roku, w której określono, że samostanowienie oznacza prawo do swobodnego określenia statusu politycznego i swobodnego zapewnienia rozwoju ekonomicznego, społecznego i kulturalnego.

Agata Potyrała Prawo do samostanowienia a problem suwerenności państwa

Korzystając z prawa do samostanowienia, naród może utworzyć własne państwo, stowarzyszyć się z państwem już istniejącym lub zdecydować o integracji z innym państwem.

potyrała Źródło: Agata Potyrała, Prawo do samostanowienia a problem suwerenności państwa, [w:] Zbrojne konflikty i spory międzynarodowe u progu XXI wieku, red. Włodzimierz Malendowski, Wrocław 2003, s. 75.

Próbą wyeliminowania sprzeczności między zasadą suwerenności a prawem do samostanowienia była Deklaracja w sprawie niedopuszczalności interwencji i ingerowania w wewnętrzne sprawy państw, przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w 1981 roku. Deklaracja przyznaje prawo do samostanowienia wyłącznie tym narodom, które pozostają pod dominacją kolonialną, obcą okupacją lub są zniewolone przez rasistowskie reżimy. W kwestiach spornych ONZ generalnie staje na straży suwerenności państwa w obawie przed zachwianiem porządku międzynarodowego.

Istotny problem stanowi również pytanie, jak wielka musi być odrębna zbiorowość etniczna, by przyznać jej prawo do samostanowienia. Ponadto na konflikt między prawem do samostanowienia a suwerennością państwa nakładają się zwykle dodatkowo czynniki religijne i kulturowe.

Nacjonalizm a globalizacja

Warto jeszcze zastanowić się nad problemem nacjonalizmu w kontekście przeciwstawnego zjawiska globalizacji. Czesław Mojsiewicz przypuszcza, że „nacjonalizm będzie stopniowo ulegał wyciszeniu, natomiast postępować będzie proces integracji państw”Indeks górny 44Indeks górny 4.

4

Globalizacja, która jednocześnie akcentuje więzi regionalne zamiast narodowych, co widoczne jest choćby w polityce regionalnej Unii Europejskiej, może wytrącić separatystom argumenty z ręki. Z drugiej jednak strony, co zauważył Pierre Hassner „im bardziej nieubłaganie odczuwalnym staje się ciężar środowiska zewnętrznego, tym bardziej ludzie poszukują tożsamości i wspólnoty”Indeks górny 55Indeks górny 5.

5

Agresywne formy globalizacji i zbyt daleko posunięta unifikacja prowokować będzie naturalną reakcję w postaci nacjonalizmu.

Słownik

globalizacja
globalizacja

ogół procesów prowadzących do coraz większej współzależności i integracji państw, społeczeństw, gospodarek i kultur, czego rezultatem jest tworzenie się „jednego świata”, światowego społeczeństwa; zanikanie kategorii państwa narodowego

nacjonalizm
nacjonalizm

postawa, która przedkłada interes własnego narodu nad interesami innych narodów, zarówno wewnątrz kraju (mniejszości narodowe lub etniczne), jak i na zewnątrz (narody sąsiednie); skrajna postać nacjonalizmu jest nazywana szowinizmem

populizm
populizm

tendencja społeczno‑polityczna (nasilenie określonych przekonań i zachowań), charakteryzująca się wiarą w mądrość i uczciwość prostego człowieka, niechęcią do wykształconych elit, specjalistów, ekspertów, przywiązaniem do prostych wyjaśnień i rozwiązań oraz roszczeniowym stosunkiem do państwa i wyższych warstw społecznych

samostanowienie
samostanowienie

prawo do swobodnego określania statusu politycznego, społecznego, gospodarczego oraz kulturowego, a także prawo do utworzenia własnego państwa lub połączenia się z państwem już istniejącym

separatyzm
separatyzm

dążenie do wyodrębnienia się jakiejś grupy z całości; najbardziej typowy jest separatyzm narodowościowy, a jednym z jego przejawów – secesja narodowa

OPEC - Organizacja Państw Eksportujących Ropę Naftową Jest to organizacja międzyrządowa skupiająca państwa eksportujące ropę naftową. Została powołana do życia w trakcie konferencji odbywającej się w dniach 10 - 14 września 1960 roku w stolicy Iraku, Bagdadzie.