Ubóstwo

R1dIPyRgY0JA01

Zdjęcie przedstawia wąską ulicę, przy której jest ściana budynku. Środkiem ulicy idą ludzie. Pod ścianą na ulicy siedzi staruszka. Ma gołe stopy.

Ryszard KapuścińskiKapuścińskiRyszard Kapuściński wymienia nierównomiernie rozkładające się ubóstwo jako jeden z ważniejszych czynników obecnych, a zwłaszcza przyszłych konfliktów. Przez stulecia, wraz z rozwojem i postępem, powstawała coraz większa przepaść między bogatymi i biednymi. Wiek XX drastycznie ją pogłębił. Według różnych źródeł bogaci stanowią ok. 20% całej ludności globu, biedni – ok. 80%.

Kapuściński wskazuje, że główna linia konfliktów przebiegać będzie między peryferiami a centrum. O dynamice sporu stanowić będą dwa zjawiska: odrodzenie kulturowe Trzeciego Świata oraz struktura ukształtowanego przez wieki porządku światowego opartego na dominacji Zachodu.

We współczesnym świecie często wskazuje się na podział na tzw. globalne Południe (biedne i gorzej rozwinięte gospodarczo) oraz bogatą, lepiej rozwiniętą globalną Północ. Ubóstwo, jako problem społeczny obserwujemy przede wszystkim w państwach globalnego Południa. Problem ten, to nie tylko całe społeczności żyjące poniżej jednego dolara dziennie, ale także szereg skutków skrajnego ubóstwa. Można do nich zaliczyć niski poziom edukacji, co osłabia możliwości rozwojowe państw, czy migracje w poszukiwaniu lepszych warunków życia. Poza tym globalne koncerny, często wykorzystujące niski poziom życia w państwach globalnego Południa, pogłębiają swoją polityką nierówności społecznych. Polityka ta powoduje narastanie konfliktów wewnętrznych oraz sprzyja migracjom ekonomicznym wynikłym z potrzeby bezpieczeństwa.

Kryzys demokracji

Jednym z poważniejszych zagrożeń współczesnego świata jest kryzys demokracji, która sama popada w coraz większy chaos. Państwa, w których funkcjonują demokratyczne instytucje i przestrzegane są podstawowe wolności, a w których jednocześnie w imię tych wolności nie stawia się żadnych ograniczeń nadużyciom oraz nie szanuje się wartości, są niezwykle wdzięcznym terenem rozwijania się wszelkiego rodzaju zagrożeń asymetrycznych.

Economist Intelligence Unit to instytut badawczy, który na podstawie różnych wskaźników i kryteriów bada poziom demokracji w 167 krajach. Wskaźniki te pogrupowane są w pięć kategorii:

• proces wyborczy i pluralizm,

• swobody obywatelskie,

• funkcjonowanie rządu,

• udział polityczny,

• kultura polityczna.

Instytut co roku publikuje raport o stanie demokracji na świecie. Uzyskane dane pozwalają obliczyć wskaźnik demokracji i przyporządkować dany kraj do jednej z czterech kategorii ustrojowych:

• demokracji pełnej,

• demokracji wadliwej,

• systemu hybrydowego,

• systemu autorytarnego.

W 2020 roku w Ameryce Północnej, jak i w Europie Zachodniej wskaźniki demokracji były na wysokim poziomie. Jednak w Europie Środkowej i Wschodniej żaden z 28 krajów nie został sklasyfikowany jako demokracja pełna, wskaźniki w 13 państwach wskazywały na demokrację wadliwą, w ośmiu na system hybrydowy i aż w siedmiu system autorytarny.

Najgorzej wskaźniki demokracji wypadają w regionie Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej. Tu tylko Izrael i Tunezja zostały sklasyfikowane jako demokracje wadliwe. W regionie Afryki Subsaharyjskiej znalazło się tylko jedno państwo uznane jako pełna demokracja – Mauritius. Południowa Afryka, Namibia, Lesotho, Ghana, Republika Zielonego Przylądka i Botswana to państwa o wadliwej demokracji. Pozostałe kraje w obu regionach to systemy hybrydowe i autorytarne, w sumie jest ich aż 55.

Stawkę wszystkich państw zamyka Korea Północna, która od lat ma najniższy wskaźnik demokratyzacji na świecie – 1,08 na 10,0.

Nacjonalizm

Jako jedno z największych zagrożeń dla bezpieczeństwa współczesnego świata analitycy i publicyści wskazują zgodnie renesans nacjonalizmunacjonalizmnacjonalizmu ze wszystkimi jego negatywnymi konsekwencjami. Dla analizy wpływu nacjonalizmu na wybuch potencjalnych konfliktów najbardziej przydatna będzie konstatacja Ernesta Gellnera, wg której „(…) nacjonalizm jest przede wszystkim zasadą polityczną, która głosi, że jednostki polityczne powinny pokrywać się z jednostkami narodowościowymi”Indeks górny 1¹1Indeks górny 1¹.

Biorąc pod uwagę, że według wyliczeń Gellnera na świecie istnieje aż 8 tysięcy języków (nie uwzględniając dialektów), z których każdy jest właściwy odrębnej wspólnocie etnicznej czy narodowej, nietrudno wyobrazić sobie konsekwencje potencjalnego dążenia do własnego państwa tych z nich, które go nie posiadają. Rozwiązywanie takich konfliktów, w których nacjonalistyczne dążenia splatają się niejednokrotnie z zawiłą historią oraz konfliktami religijnymi, jest niezwykle trudne, co widać choćby na przykładzie Kaukazu i Półwyspu Bałkańskiego.

R168JzoO1tE0i1

Ilustracja przedstawia trójkolorową kokardę. W środku znajduje się niebieski okrąg. Jest obrysowany kolorem białym. Kokarda zwieńczona jest obrysem w kolorze czerwonym.

Nie jest przypadkiem, że nacjonalizm rozwija się dziś silnie w krajach, które borykają się z problemami wewnętrznymi czy też nie są znaczącymi partnerami na arenie międzynarodowej. Na wspólny obiekt nienawiści można przerzucić odpowiedzialność za własne niepowodzenia, kiedy szowinizm generowany jest oddolnie. W przypadku nacjonalizmu generowanego odgórnie ów wspólny obiekt nienawiści pozwala usprawiedliwić ograniczenie demokracji i zintegrować społeczeństwo wokół polityka pełniącego rolę przywódcy.

Dlatego dochodzi do paradoksu, o którym pisał Agaton Koziński, że „Europa cierpi na deficyt patriotyzmu, ale szowinizmu w niej nie brakuje”Indeks górny 222 Indeks górny koniec²²². Coraz częściej dochodzi do konfliktów wokół praw mniejszości narodowych, między innymi w Rumunii, Bułgarii i na Słowacji. Pojawiają się również hasła „Wielkiej Albanii”, „Wielkiej Serbii”, „Wielkiej Rumunii”, „Wielkich Niemiec” czy „Wielkiej Rosji”.

Również w Unii Europejskiej narastają nastroje nacjonalistyczne. Przykładem partii odwołujących się do idei nacjonalizmu są np. Front Narodowy we Francji, na którego czele stoi Marine Le Pen, faszyzująca Alternatywa dla Niemiec czy działająca w Polsce Konfederacja.

Z problemem nacjonalizmu powiązany jest problem separatyzmuseparatyzmseparatyzmu i prawa do samostanowieniasamostanowieniesamostanowienia narodów. Konflikt rodzi się w momencie, kiedy realizacja tego prawa koliduje z zasadą suwerenności państwa. Sprawę dodatkowo komplikuje fakt, że w przeciwieństwie do prawa do samostanowienia suwerenność państwa nie została nigdy zdefiniowana w prawie międzynarodowym, jest jednak historycznie starsza. Rozwijano ją już w dobie odrodzenia. „W XIX wieku Georg Jedlinek – przyjmując, że państwo ma osobowość prawną – określił suwerenność jako wyłączną zdolność państwa do samoograniczenia i prawnego samookreślenia”Indeks górny 333 Indeks górny koniec³³³.

Najpełniejszy wyraz zasada ta znalazła w postanowieniach kongresu wiedeńskiego z 1815 roku. Prawo do samostanowienia narodów trafiło na forum międzynarodowe w czasie I wojny światowej. „Zasadę tę określono wówczas jako prawo narodu do wykonywania suwerenności nad terytorium, które zamieszkiwał”Indeks górny 333 Indeks górny koniec³³³. Dokonując nowego podziału terytorialnego, obradujące w Wersalu mocarstwa przyjęły ją za główny wyznacznik działań. Z zasady samostanowienia wyprowadzono między innymi plebiscyty. Prawo do samostanowienia stało się częścią prawa międzynarodowego w momencie wpisania go do Karty Narodów Zjednoczonych. Precyzyjnie zostało zdefiniowane w rezolucji nr 1514 z 1960 roku, w której określono, że samostanowienie oznacza prawo do swobodnego określenia statusu politycznego i swobodnego zapewnienia rozwoju ekonomicznego, społecznego i kulturalnego.

Próbą wyeliminowania sprzeczności między zasadą suwerenności a prawem do samostanowienia była Deklaracja w sprawie niedopuszczalności interwencji i ingerowania w wewnętrzne sprawy państw, przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w 1981 roku. Deklaracja przyznaje prawo do samostanowienia wyłącznie tym narodom, które pozostają pod dominacją kolonialną, obcą okupacją lub są zniewolone przez rasistowskie reżimy. W kwestiach spornych ONZ generalnie staje na straży suwerenności państwa w obawie przed zachwianiem porządku międzynarodowego.

Istotny problem stanowi również pytanie, jak wielka musi być odrębna zbiorowość etniczna, by przyznać jej prawo do samostanowienia. Ponadto na konflikt między prawem do samostanowienia a suwerennością państwa nakładają się zwykle dodatkowo czynniki religijne i kulturowe.

Nacjonalizm a globalizacja

Warto jeszcze zastanowić się nad problemem nacjonalizmu w kontekście przeciwstawnego zjawiska globalizacji. Czesław Mojsiewicz przypuszcza, że „nacjonalizm będzie stopniowo ulegał wyciszeniu, natomiast postępować będzie proces integracji państw”Indeks górny 4⁴4Indeks górny 4⁴.

Globalizacja, która jednocześnie akcentuje więzi regionalne zamiast narodowych, co widoczne jest choćby w polityce regionalnej Unii Europejskiej, może wytrącić separatystom argumenty z ręki. Z drugiej jednak strony, co zauważył Pierre Hassner „im bardziej nieubłaganie odczuwalnym staje się ciężar środowiska zewnętrznego, tym bardziej ludzie poszukują tożsamości i wspólnoty”Indeks górny 5⁵5Indeks górny 5⁵.

Agresywne formy globalizacji i zbyt daleko posunięta unifikacja prowokować będzie naturalną reakcję w postaci nacjonalizmu.

Słownik